مدیریت شهری و موج آب و انتقاد

در پی بارندگی‌های اخیر که منجر به آب‌گرفتگی‌های بسیاری از معابر و خیابان‌های شهرهای مختلف استان شد، یک‌بار دیگر نوک پیکان انتقادات مردمی را متوجه عملکرد شوراهای شهر و شهرداری‌ها کرد. گرچه تنها نمی‌توان در این شرایط همه کاسه کوزه‌ها را بر سر این مجموعه شکست ولی بی‌شک سازمان‌های خدمات محوری مثل شهرداری‌ها باید متوجه جایگاه حساس و ویژه‌ خود در استانی مثل خوزستان باشند .

با توجه به پاییزی بودن این  بارش‌ها، این هشدار همچنان باقی است. چرا که با آغاز زمستان، بی‌شک شرایط از این هم که هست  وخیم‌تر خواهد شد و بدون شک با تشدید بارش‌ها، می‌تواند کار را به ورود قایق و شناورهای کوچک برای حمل‌ونقل‌های درون‌شهری در خیابان‌های خوزستان بکشاند.

لازم به ذکر است که اگر در فواصل میان این بارش‌ها فکری اساسی و فوری به حال شهرهای بحران‌زا نشود، شوراهای شهر و شهرداران این شهرها و ستاد بحران، باید منتظر موج بعدی انتقادات مردمی باشند.

صرف‌نظر از بحران‌های اخیر بخصوص در شهرهای بندر امام خمینی و اهواز، به‌عنوان‌مثال، یکی از مناطق دیگر بحران‌زا در استان خوزستان، بی‌شک شهرستان ایذه است، شهری کوهستانی، با حجم قابل‌توجه ای از بارش‌های سالیانه که با اولین بارش پاییزی، درصد قابل توجه ای آب از کوه شورهای حاشیه شهری آن جاری می‌گردد. مسیل‌هایی خطرناکی که اگر درست مدیریت نشوند، بی‌شک عواقب ناگواری می‌توانند به دنبال داشته باشند.

شهرستان ایذه از دوران باستان تا کنون توسط کانال‌هایی که از قلب شهر می‌گذرند در تمام فصول، آب‌های مختلف را مدیریت کرده و به تالاب‌های اطراف شهر هدایت می‌کنند. کانال‌هایی باستانی که تا کنون بارها توانسته‌اند از اتفاقات فاجعه باری که در نبود آن‌ها حتمی است، جلوگیری کنند. این شهرستان ازجمله شهرستان‌هایی است که در گذشته به خاطر  شرایط ویژه و بحرانی آن، برای یک‌بار سابقه تعلیق شهردار شهر را داشته و همین موضوع می‌تواند باعث شکنندگی حاشیه امنیت کاری شهردار و اعضای شورای شهر این شهر گردد.

در همین رابطه، فرامرز خوشاب کارشناس میراث فرهنگی در گفتگو با ایلنا، می‌گوید: خوزستان جلگه‌ای است پرآب، با چندین رودخانه و تالاب بزرگ. بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شاهکارهای مهندسی آب دنیا در خوزستان واقع شده‌اند. ازجمله این شاهکارهای منحصربه‌فرد، تصفیه‌خانه مهندسی‌شده چغازنبیل است. بنایی با قدمتی بیش از سه هزار سال که باعث تحیر جهانیان گردیده است.

از دیگر از شاهکارهای مهندسی آب دنیا، سازه‌های آبی شوشتر هستند که در مراکز دانشگاهی امروزی دنیا به‌عنوان اولین سازه بزرگ مدیریت منابع آب مورد استفاده و تدریس قرار می‌گیرند و اگر بگوییم ایلامی‌ها اولین مهندسان تاریخ در حوزه مدیریت منابع آب در دنیا بوده‌اند، بیهوده نگفته‌ایم. مردمانی متمدن که دستاوردهای بزرگی در حوزه‌های مختلف ازجمله تکنولوژی لرزه‌نگاری، سیل، کشاورزی، علوم نظامی، ابداعات هنری و فرهنگی داشته‌اند.

خوشاب می‌گوید: یکی از موارد مهم و مورد بحث در حوزه باستان‌شناسی، نقش مهندسان ایلام باستان در حوزه مدیریت منابع آب و لاهیزهای(سیلاب‌های) فصلی در دشت ایذه است.

خوشاب می‌گوید: شهر ایذه یکی از شهرهای کوهستانی استان خوزستان است که رودخانه بزرگ کارون از این شهر می‌گذرد و دو تالاب مهم میانگران و بندون در قلب آن  واقع شده‌اند. تالاب‌هایی که مردم منطقه در گذشته باستانی، حد فاصل بین کول فرح و اشکفت سلمان را در فصولی از سال با قایق و کَلَک می‌پیمودند تا نیایش خود را در معبد تا ری شا به‌جا بیاورند. با توجه به این موضوع که ایلامی‌ها به عناصر چهارگانه‌ی آفرینش(آب،باد،خاک،آتش) اعتقاد داشتند، باید گفت که آن‌ها هرگز طبیعت را مورد تاخت‌وتاز امیال توسعه طلبانه خود قرار نمی‌دادند. عملی، مهندسی شده و طبیعت‌محور که علاوه بر مدیریت لاهیزهای (سیلاب‌های) فصلی از طریق ایجاد کانال‌های دست کَند(مادی) ،آب مورد نیاز  دو تالاب بندون و میانگران تأمین می‌گردید.

 خوشاب بیان می‌کند: ایلامی‌های ساکن آیاپیر "ایذه کنونی" از آب موجود تالاب‌ها، تا جایی که ظرفیت آب به  آن‌ها اجازه می‌داد، در حوزه کشاورزی استفاده می‌کردند.یکی از شهرهایی که چند هزار سال بعد از ایلامی‌ها برای مدیریت آب‌های سطحی خود دست به اقدامات مهندسی وسیع زد، شهر اصفهان است. با توجه به این مهم که دشت مسطح اصفهان در فصول بارندگی، همیشه دچار معضل آب‌گرفتگی می‌شد، شیخ بهایی در دوره صفویه با طرحی مهندسی و ایجاد کانال‌هایی که از زاینده‌رود منشعب می‌شد، علاوه بر استفاده کشاورزی و باغ داری، آب‌های سطحی جاری در دشت اصفهان را به این کانال‌ها هدایت کرد و مانع از ایجاد آب‌گرفتگی و سیل در این شهر شد. کاری بزرگ در جهت مهندسی آب که هم‌اکنون نیز  کانال‌ها و آبراهه‌هایی که شیخ بهایی در دوره صفوی‌ها ایجاد نمود با عنوان " مادی" پابرجا هستند.

خوشاب بیان داشت: سبک نگرش شیخ بهایی در توسعه اصفهان، با آنچه مهندسان ایلامی در ایذه صورت داده‌اند، متفاوت است. ایلامی‌های ساکن در خوزستان "ایذه" به‌مراتب  پیشروتر و جلوتر از شیخ بهایی بوده‌اند که چند هزار سال بعد پا به عرصه هستی گذاشت و باید گفت، شیخ بهایی برای حل معضل آب‌های سطحی، کنترل مسیل‌ها و تأمین آب کشاورزی مردم اصفهان اقدام به ایجاد  مادی‌هایی کرده است که برای  بهره‌کشی از طبیعت برای منافع انسانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند  ،درحالی‌که  ایلامیان باستان دشت ایذه، متمایز با آنچه شیخ بهایی عمل نموده ، با جهان پیرامون خود برخورد کرده‌اند.

مهندسان شهرداری ایذه در تغییر در کانال‌های باستانی، شرایط ایجاد بحران را فراهم نموده‌اند

خوشاب معتقد است که تمامی کانال‌های موجود در سطح شهر ایذه، آثاری "دست کَند" و باستانی  هستند که ایلامی‌ها درگذشته  برای  آبادی بیشتر و رونق سرزمین خود اقدام به احداث آن‌ها نموده‌اند. وجود چنین سازه‌هایی نشان می‌دهد که درگذشته، منابع آب به‌مراتب بیشتر از حال بوده و ایلامی‌ها از آب‌های موجود برای رونق و شکوفایی جغرافیای تحت حاکمیت خود استفاده می‌کردند. شوربختانه این دانش و تکنولوژی  دقیق، کاربردی و منحصربه‌فرد توسط مهندسان شهرداری ایذه نه‌تنها  مورد استفاده قرار نگرفته است، بلکه به طرز ناشیانه‌ای به ستیز با آن نیز پرداخته و سبب ایجاد بحران‌های متعددی در حوزه مدیریت شهری شده‌اند. به شکلی که مهندسان شهرداری از گذشته تا کنون، با تعرض به این کانال‌های دست کَند و باریک کردن و در برخی مواقع حذف آن‌ها و ساختن پاساژ بر روی این سازه‌ها، بحرانی پیچیده به نام سیل زایی را ایجاد کرده‌اند. بحرانی که هرساله در فصول بارش، گریبان مردم شهر ایذه را می‌گیرد و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به مردم تحمیل  می‌کند. بحرانی که در سال‌های گذشته قربانیانی نیز داشته و بازهم خواهد داشت .

دست بردن در معماری باستانی شهری، عامل ایجاد بحران‌ها

خوشاب می‌گوید: با بررسی‌های میدانی مشخص شده مدت مدیدی است که مدیران عمرانی شهرداری ایذه، با تنگ کردن عرض کانال‌های باستانی (کوشک نورآباد، اشکبوس نادری، چهارراه اصلی شهر، ستارخان، اکبرآباد و...) و دیوارچینی و سیمان کردن کف این کانال‌های عبور آب، سبب آب‌گرفتگی معابر به‌ویژه در مرکز شهر شده‌اند. به‌گونه‌ای که  در فصول پاییز تا اواسط بهار، حد فاصل بین چهارراه حلال احمر تا چهارراه اصلی شهر با کوچک‌ترین بارندگی، تمامی معابر شهری  دچار آب‌گرفتگی می‌شوند .

وی افزود: از دلایل اصلی بروز این بحران، یکی تنگ کردن کانال‌های  مسیر خیابان اشکبوس نادری و دیگری حذف و تغییر جهت کانال قدیمی عبور آب میدان هلال‌احمر می‌باشد. افزون بر این دو، احداث پاساژ بر روی یکی از مهم‌ترین آبراهه‌های مرکزی شهر باعث تغییر مسیر آب از کانال‌های تنگ و کم‌عمق شهر می‌شود و در بیشتر موارد در هر بار بارندگی باعث  بالا زدن فاضلاب و جاری شدن آن در کف خیابان‌های اصلی و مرکز شهر می‌گردد.

خوشاب معتقد است که مهندسان شهرداری ایذه، با حذف و تنگ کردن و سیمان کردن کف این کانال‌های باستانی، در یک اقدام غیر عمرانی، مانع از جذب آب سیلاب‌ها در مسیر کانال‌ها شده‌اند. عملی که هرساله سبب خلق فجایع  بهداشتی و زیست‌محیطی برای شهروندان ایذه‌ای می‌شود. نمونه‌ی بارز همین اتفاق را می‌توان در بارش‌های اخیر در شهرهای ماهشهر، بندر امام، اهواز و برخی دیگر از شهرهای استان خوزستان مشاهده کرد.

آنچه مهندسان شهرداری باید در چنین مواقعی مد نظر قرار دهند این است که، به این کانال‌های باستانی به‌مثابه یک فرصت بنگرند و این کانال‌ها را به‌عنوان شاکله مسیر توسعه عمرانی مد نظر قرار دهند. امری که اگر به‌دقت مورد استفاده قرار گیرد می‌تواند به‌راحتی معضل سیل در شهر ایذه را برای همیشه مدیریت و کنترل می‌نماید. البته اداره میراث فرهنگی نیز  موظف است با ثبت این کانال‌ها به‌عنوان یک دستاورد مهندسی از عهد باستان، در جهت محافظت از آن‌ها، اقدامات لازم را صورت دهد.