تحلیلی بر شکست مصدق و ماجرای 28 مرداد

ماجرای  ۲۸ مرداد از بحث برانگیزترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌رود و صف‌بندی‌های سیاسی جدی میان طیف‌های مختلف درباره ی آن وجود دارد. طرفداران محمدرضا پهلوی، نخست‌وزیر وقت را به نقض قانون اساسی مشروطه متهم و از برکناری او توسط شاه با همراهی ارتش دفاع می‌کنند.. آن‌ها نقش دولت‌های خارجی در این رویداد را مردود دانسته و این حرکت را قیام و رستاخیز ملی می‌نامند. این دیدگاه در تعارض کامل با اسناد آمریکا و انگلیس قرار دارد. در دخالت عوامل خارجی هیچ تردیدی نیست ، اما بحث بر سر اینست که عامل خارجی معلول شکست مصدق بود و نه علت. 

در ۱۹ اوت سال ۱۹۵۳ برابر با ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی، دولت حاکم بر ایران توسط عملیاتی نظامی با رهبری سرلشکر فضل‌الله زاهدی با درخواست مستقیم بریتانیا سرنگون شد. در این اقدام دخالت مستقیم افسران اطلاعاتی آمریکا و نفرات لجستیک سفارت آمریکا و حمایت دولت ایالات متحده آمریکا نیز دخیل بودند..عملیات ضد دولت مصدق پس از آن امکان‌پذیر شد که ابتدا دولت آمریکا طی عملیاتی به نام «عملیات آژاکس» ایران را در آشوب و هرج و مرجی فروبرد که راه را برای سقوط مصدق هموار کرد. در آن زمان دولت آیزنهاور در آمریکا نگران آن بود که این طرح به بیراهه کشیده شود و نیروهای حزب توده با بهره‌جویی از ناامنی قدرت را در دست بگیرند.

رهبری عملیات به عهده افسری با تجربه به نام کرمیت روزولت گذاشته شد. روزولت در آن زمان ۳۷ ساله و رئیس بخش آسیا-خاور نزدیک سازمان سیا بود. او با یک پرواز به بیروت رفت و از آنجا با اتومبیل از طریق بیابان‌های سوریه و عراق با نام مستعار «جیمز لاکریج» وارد ایران شد. در آن زمان همه چیز برای اجرای کوتا آماده بود. حزب توده که ارتباطاتی با نزدیکان محمد مصدق برقرار کرده بود، از چند هفته پیش خبر وقوع یک اقدام نظامی را به دست آورده و گزارش کرده بود. خاطرات روزولت موجود هست و کتمان اصل قضیه مضحک هست. 

خلع مصدق به وسیله دخالت خارجی یک بار هم قرار بود در سال ۱۳۳۱ بیفتد. اما مصدق متوجه شد و با تعطیل کردن سفارت بریتانیا در تهران و اخراج تمام دیپلمات‌های بریتانیایی، این برنامه را ناکام گذاشت. غروب روز ۲۴ مرداد ۱۳۳۲ گروهی از افسران سیا در ویلای امنی در تهران گردهم آمدند.

دولت بریتانیا برای پیشبرد تبلیغات خود علیه مصدق از رادیوی فارسی بی‌بی‌سی هم استفاده می‌کرد و بارها مطالب ضدّ مصدق از این رادیو پخش شد. تا جایی‌که کارمندان ایرانی این رسانه دست به اعتصاب زدند..

  

سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا  سیا اسناد تازه‌ای را در ارتباط با حادثه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منتشر کرده که نشان می‌دهند دولت آمریکا قصد داشت در صورتی که اقدام علیه دولت محمد مصدق شکست بخورد، در ایران یک جنگ چریکی دامنه‌دار به راه بیندازد. این سند «به کلی سری» که در سال ۱۹۵۳ در وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا تنظیم شده، حکایت از آن دارد که آمریکا تا چه اندازه نگران آن بود که عملیات  برای سرنگونی مصدق با ناکامی مواجه شود.  این سند همچنین اثبات می‌کند که طرحی در جریان بود تا با افزایش حضور نظامی آمریکا در منطقه و ایجاد یک نیروی چریکی ضد کمونیست در جنوب ایران، حرکتی برای بی‌ثبات کردن دولت مصدق آغاز شود.با برگزاری همه‌پرسی و اعلام حمایت مردم از دولت و انحلال مجلس دیگر معلوم بود که شاه و بریتانیا باید دست از اقدامات به ظاهر قانونی خود بردارند و رو در رو، مصدق را بر کنار کنند.بدون تردید انحلال مجلس از سوی مصدق را باید بدترین اشتباه مصدق در طول عمر سیاسی او دانست. البته اشتباهات مصدق در طول دوران نخست وزیری ش کم نبود از جمله توقف انتخابات مجلس هفدهم و گرفتن اختیارات غیر قانونی از مجلس که صدای جدی ترین موافقان او از جمله دکتر معظمی ، حسین مکی و کاشانی و بقایی را بدنبال داشت.

نقشه  برکناری با همکاری بریتانیا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار تجدید نظر و مشورت با عناصر اصلی به تصویب رسید. نقشی که برای شاه در نظر گرفته شده بود امضای فرمان عزل مصدق و نیز امضای فرمان نصب سرلشکر زاهدی به نخست‌وزیری بود. اشرف پهلوی که با فشار مصدق، به خارج از کشور رفته بود با جان فاستر دالس و اسدالله رشیدیان در سوئیس یا پاریس دیداری داشت و سپس با استفاده از نام خانوادگی شوهرش «شفیق» به ایران بازگشت و در مدت کوتاهی که فرصت داشت شاه را در جریان طرح برکناری گذاشت و با آشکار شدن حضورش دوباره ناچار به خروج از کشور شد. این مساله در گفتگوی اشرف با اسیت تاریخ ایرانی بیان شده است و در دسترس هست و هیج جای انکار ندارد. 

در ۲۵ مرداد مصدق که صدور فرمان عزل را خلاف روح قانون اساسی مشروطه و پادشاهی مشروطه دانست و متوجه برکناری خود از سوی شاه شده بود، در برابر این  اقدام شاه ا مقاومت کرد. خود او در دادگاه می گوید چون به نامه مشکوک بود ، فرمان عزل را نمی پذیرد و به هیچ وجه منکر اختیار شاه در عزل خود نیست.  این حرکت، منجر به فرار شاه به عراق شد. در ۲۵ مرداد عملیاتی که سازمان‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا طرح کرده بودند آغاز شد.

فرمان عزل را یک ساعت بعد از نیمه شب ۲۵ مرداد نعمت‌الله نصیری رئیس گارد سلطنتی بود با همراهی تانک و زره‌پوش از سعدآباد به خیابان کاخ آورد تا در منزل مصدق به او ابلاغ کند. مصدق که با تلفن از حرکت این گروه باخبر شده بود فرمان را گرفت و رسید داد و نیروی محافظ مقر او بلافاصله نصیری و نیروی همراه او را بازداشت کردند. شاه که قبلاً به کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر به رامسر رفت و از آنجا با هواپیما به بغداد و سپس به رم پرواز کرد. صبح ۲۵ مرداد خبر اقدام نصیری در شهر منتشر شد و همه دانستند که کوششی برای برکناری مصدق صورت گرفت و ناموفق بود.عملیات ۲۵ مرداد شکست خورده بود. در روز بیست و هفت مرداد مصدق با سفیر آمریکا هندرسون دیدار می کند،در این دیدار، هندرسون به مصدق هشدار داد که ادامه اصرارش به باقی ماندن در سمت نخست‌وزیری به نفع ایران نیست. مصدق نیز از گفته هندرسون به شدت عصبانی شد و پاسخ داد که: او حق دخالت در امور داخلی ایران را ندارد. هندرسون نیز مصدق را تهدید کرد که: اگر نظم و آرامش را به خیابان‌ها برنگرداند و حملات تظاهرکنندگان ملی یا چپ‌گرا به شهروندان و مراکز آمریکایی در ایران متوقف نشود، کمک‌های مالی و فنی واشینگتن به ایران به خطر خواهد افتاد و کاخ سفید، مصدق را به عنوان نخست‌وزیر ایران به رسمیت نخواهد شناخت. در واکنش به این تهدید، مصدق تجمعات عمومی را ممنوع اعلام کرد و طرفداران خود را از خیابان‌ها خارج کرد. این اشتباه اساسی مصدق را بسیاری از مورخان دلیل مخالفان او در بیست و هشت مرداد و بر کناری او می دانند. بخصوص حزب توده که بسیاری این حزب را در برکناری مصدق مقصر می دانند به همین دلیل توسل می جویند. 

از ساعات اولیه صبح ۲۸ مرداد جمعیتی از سمت جنوب به سمت مرکز شهر تهران به راه افتادند. صبح روز چهارشنبه ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ خیابان‌های تهران شاهد حرکت این نیروهای موافق شاه و نیروهای نظامی با شعار «جاوید شاه» بود. تا بعد از ظهر خیابان‌ها در کنترل افرادی بود که به طرفداران مصدق حمله می‌کردند. دفترهای احزاب و نشریات طرف‌دار مصدق یا حزب توده غارت شد و به آتش کشیده شد.

اسناد منتشر شده در آمریکا نشان می‌دهد که در همین زمان، بیشتر مقام‌های ارشد نظامی و حتی خود فضل‌الله زاهدی مخفی شده یا به آمریکایی‌ها پناه برده بودند. روایت‌های بسیاری از دلایل بی تحرکی مصدق و هواداران او شده‌است: جدی نگرفتن خطر، ضعف در تصمیم‌گیری به موقع، عدم ارتباط مناسب در سطوح بالا یا فرسودگی توأم با ناامیدی مصدق و یارانش، نمونه‌هایی از این روایات است که در کتاب ارزشمند مصدق و ملی شدن نفت به طور مبسوط بیان شده است.  

اگر بخواهیم یک نتیجه گیری کلی مبتنی بر اسناد درجه اول کنیم باید گفت که شکی در دخالت دولت امریکا و انگلیس در ماجرای بیست و پنج و هشت مرداد وجود ندارد و از سوی دیگر شکی  نیز در حق عزل مصدق در غیاب مجلس از سوی شاه وجود ندارد .اشتباهات مکرر مصدق در گفتگو با نمایندگان انگلیس و امریکا و عدم فهم او از منطق مناسبات قدرت و اختلافات میان جبهه ملی که ناشی از استبداد رای و خود خواهی مصدق بود در کنار بهم خوردن رابطه شاه و مصدق زمینه را برای دخالت دولتین انگلیس و امریکا فراهم کرد. اما دخالت خارجی علت افتادن نبود بلکه حداکثر معلول حادثه بود.