شرايط اقليم خوزستان به بهانه روز جهاني بیابان‌زدایی

شوشان ـ  نوید قائدی :

در عصر کنونی پديده فراگير تغییر اقلیم (Climate change) یا گرمایش جهانی (Global warming) موضوعی بسيار مهم و حياتی است. تغيير اقليم نام پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای زمین و اقیانوس‌ها شده است. اين تغییرات اقلیمی به معنای گسترده‌تر شامل تغییرات بلندمدت پیشین در آب‌وهوای زمین نیز می‌شود. اين تغييرات زيست و حيات موجودات را در نقاط مختلف جهان تحت تأثیر قرار خواهد داد، که اتفاقاً در نقاط گرم و خشک مانند خوزستان ايران اين پديده اثرات بيشتري خواهد گذاشت که يکي از مهم‌ترین آن‌ها روند رو به افزايش سطح بیابان‌ها خواهد بود که متأسفانه به دليل عدم اشراف کافي کارشناسان در سال‌های گذشته به دليل روند رو به رشد سدسازی و عدم تأمین مناسب حق آبه هاي زيستي مشکلاتي در خوزستان حادث‌شده است، در کنار اين موارد پديده صنعتي شدن استان خصوصاً شبکه‌های بزرگ نفت و گاز و پتروشيمي مزيد بر علت است که عدم مطالعه کافي در ابعاد زیست‌محیطی يکي ديگر از چالش‌های بزرگ منطقه خوزستان است. لذا اين مهم می‌طلبد که قبل از این‌که اکوسيستم خوزستان بيشتر در معرض صدمه و آسيب قرار گيرد به بایدها و نبایدها و افق‌های پیش رو جهت مقابله با پدیده خشکسالی-کم آبی و بیابان‌زدایی در استان پرداخته شود تا شاید این امکان مهیا گردد که افکار عمومی و کارشناسان در این مقوله مهم بیشتر تمرکز و دولت‌مردان و مسئولان بر اجراي آن‌ها اهتمام نمایند که البته کار ساده‌ای نخواهد بود.

استان خوزستان در حریم جغرافیایی خود به‌عنوان یک اکوسیستم بزرگ تا چند دهه قبل (پيش از استخراج نفت و توسعه صنايع وابسته و پتروشيمي و صنعت سدسازي) به دلیل اینکه توانسته بود بین اجزای خود تعادل برقرار کند، چرخه‌های زیستی و معدنی در آن جاری بود و این‌همه دچار بحران نبود و بخش‌هایی هم به‌عنوان بیابان جزعی از این اکوسیستم طبیعی بزرگ و کنترل‌شده‌ی آن محسوب می‌شد. مشکل ازآنجایی شروع شد که در اجرای طرح‌های بزرگ ملی به مقوله‌های زیست‌محیطی توجه کمتری شد. مثلاً در اجرای پروژه بزرگ نفت، پتروشیمی و حتی کشاورزی مانند توسعه نیشکر و توسعه شبکه راه‌ها و سدسازی مقوله‌های زیست‌محیطی کمرنگ و اهمیت کمتری داشتند.

کاهش نزولات جوی، بهره‌برداری از چندین سد بزرگ بالادست کارون و اخیراً انتقال آب بین‌حوزه‌ای از دلایل اصلی افزایش روند بیابان‌زایی بوده است. در حوزه کشاورزی توجه کمتر به کاشت و افزایش و احیای مناطق جنگلی استان از نواقص کار بوده است، به‌طور مثال از تراکم گونه‌های بلوط در حاشیه جنوبی زاگرس کاسته شده است و برنامه‌ی جامعي براي احيا و افزايش آن‌ها نشده است. به طبع کم‌آبی و نداشتن برنامه در چرای دام‌ها، از سطح مراتع استان و احیای طبیعی آن‌ها کاسته شده است.

عدم برنامه جامع و ترویج روش‌های مناسب کشت در شرایط کم‌آبی در تمامی حوزه‌های بخش کشاورزی مشهود بوده است. گرچه طي سال‌های اخير به‌اجبار (آن‌هم به دلايل اجتماعي و امنيتي معيشت کشاورزان) برنامه‌هایی ارائه‌شده اما تا حصول نتيجه زمان زيادي خواهد برد و نتيجه آن مبهم خواهد بود. انجام سامانه‌های نوین آبیاری یک ضرورت است و باید در این زمینه هم منابع اعتباری لازم و هم آموزش‌های لازم به کشاورزان داده شود. اجرای روش‌های کشاورزی مبتنی بر آیش‌های صحیح جهت تقویت و احیای زمین‌های کشاورزی یک ضرورت است. تهیه برنامه جامع تناوب کشت و آمایش‌های منطقه‌ای به‌گونه‌ای که بتوان بعضی از محصولات زراعی با میزان آب بالا را حذف و گونه‌های با نیاز آبی کمتر را جایگزین کرد از اصول مهم خواهد بود.

همچنين به‌کارگیری گونه‌های جدید و مقاوم جهت احیای بیابان‌ها مانند گونه خانواده افوربیاسه که در بعضی از صحراهای دنیا کشت و بهره‌برداری می‌شوند. به‌طور مثال در بحث احیای کانون‌های گردوغبار باید از روش‌های نوین بهره‌گیری می‌شد و صرف رساندن آب با کانال در محل و آبیاری پشته‌ای و خندقی و کاشت گونه‌های قدیمی در خاک یک روش جدید و نوین نیست، روش‌های نوین یعنی احیای خاک توسط گونه علفی و بوته‌ای و بعدازآن کشت گونه‌های متناسب پایه‌بلند آن‌هم در مخازنی مانند واترباکس و با سامانه‌های نوین آبیاری بايد اجرايي می‌شد.

 حرکت به سمت کشاورزی پایداری و تغییر فرهنگ تک‌کشتی به سمت چند کشتی و استفاده از گونه‌های مختلف گیاهی و دامی به‌گونه‌ای که یک مزرعه کشاورزی بتواند خود را با چندین روش و محصول و دام اداره نماید همچنين بهاء دادن به کشاورزان به‌عنوان مولدان اصلی بخش کشاورزی و دام‌پروری تا بتوانند با ایجاد خرده اکوسیستم‌ها مناطق تحت اختیار را احیا و حفظ نمایند از اصول مهم است.احیای تالاب‌های استان خوزستان به هر قیمت ممکن، حتی اگر لازم باشد از روش‌های شیرین کردن آب خلیج‌فارس بهر برد. زیرا نفع و فایده و اثرات حفظ تالاب‌ها آن‌قدر زیاد و بی‌شمار است که ارزش ریالی چنین کاری را دارد و استفاده از روش‌های نوین جهانی در ذخیره‌سازی آب باران حتی در مزارع و دامداری‌های و ... بايد مدنظر قرار گيرد.

بحث‌های بالادستی مانند بازیافت پسماندها جهت تولید انرژی، تولید کود، کاغذ و مقوا، محصولات پلاستیکی و. باید در چرخه‌های زیست‌محیطی وارد شود و این موضوعی است که استان خوزستان در آن ضعف دارد. همچنين به‌کارگیری روش‌های نوین تولید انرژی مانند نیروگاه‌های بادی، خورشیدی، زمین‌گرمایی و حتی موج‌های خلیج‌فارس یک ضرورت است زیرا با تولید انرژی‌های پاک می‌توان اکوسیستم‌های منطقه‌ای را بهتر حفظ و حراست کرد.

اصلاح الگوی مصرف آب در تمامی مصارف کشاورزی، صنعی و خانگی با تدوین برنامه‌ای جامع که روش‌های آموزش و فرهنگ‌سازی باید در آن شفاف و روشن مطرح باشد. تدوین برنامه جامعه سامانه‌های آبیاری و گونه‌های مناسب و الگوهایی جهت ایجاد و حفظ و احیای فضای سبز شهر و روستاهای استان ضرورت است. تدوین دستورالعمل تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب و آب مصرفی در صنایع استان خوزستان و مشاغلی که این امکان وجود دارد. حتي تدوین دستورالعمل‌های ویژه جهت ساخت‌وساز به‌گونه‌ای که دیوارهای ادارات و منازل دارای سامانه‌های عایق حرارت باشند که از اتلاف بسیار زیاد انرژی در سامانه‌های سرمایشی جلوگیری شود می‌تواند مهم باشد.

برنامه‌ریزی و اجرای ویژه طرح‌های آبخیزداری در هرجایی از استان که این امکان را دارد، نظارت ویژه‌بر استحصال منابع آب‌های زیرزمینی که متأسفانه طی سال‌های اخیر توسط غارتگران زیست‌محیطی این موضع تشدید شده است، بررسی و مطالعه ایجاد سامانه‌های آب‌شیرین‌کن دریا برای شهرهای جنوبی استان خوزستان به‌عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر بايد برقرار شود، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای که سامانه‌های نوین کشت مانند هیدروپونیک با کمترین میزان آب و بالاترین میزان بهره‌وری در آن باشد، بررسی ایجاد دریاچه‌های مصنوعی در بعضی از نقاط استان که این امکان وجود دارد تا بتوان رون آب‌های سطحی و ذخیره‌سازی آب و ایجاد اکوسیستم‌های ویژه را در جوار آن‌ها اجرایی کرد. چنین روشی در بعضی از ایالت‌های آمریکا و استرالیا اجرایی شده است.

بررسی افزایش تنوع در گونه‌های دامی خوزستان به‌گونه‌ای بتوانند در برابر تنش‌های محیطی و بروز حوادث خود را مقاوم و دامداران و کشاورزان امکان حفظ خود را داشته باشند، تغییر و تحول در فرهنگ مصرف غذایی شهروندان به‌گونه‌ای بیشتر تأکید بر استفاده از منابع با میزان آب کمتر و مصرف کمتر گوشت قرمز و استفاده بیشتر از منابع پروتئین گیاهی و یا آبزی باشد. بررسی امکان پرورش ماهی در دریاچه سدها و تالاب‌ها و حتی حواشی خلیج‌فارس به‌جای ایجاد حوضچه‌های پرورش ماهی در مناطق کشاورزی بسيار مهم است و درنهایت لزوم اصلاح موارد زیادی از قوانین مرتبط با حوزه‌های کشاورزی و آب تا بتوانند موضوع‌های مهم بحران‌های کم‌آبی کشور را به‌عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر پوشش دهند، و توجه ویژه به واردات و صادرات محصولات تولیدی کشاورزی که سیاست‌گذاری آن تغییر و معمولاً از مرکز اعمال می‌شود و متأسفانه ایرادهای زيادي دارد. و حمایت ویژه از کشاورزان در قالب تشکل‌های کشاورزی به‌گونه‌ای که وضع معیشت آنان حفظ گردد، در غیر این صورت تمامی حوزه‌های مرتبط با معیشت کشاورزان تحت تأثیر قرار خواهد که بروز بحران اجتماعی و مهاجرت‌ها و... ازاین‌گونه خواهد بود و دست‌آخر اينکه حفظ اکوسيستم خوزستان نيازمند تدوين برنامه جامع اجرايي است که با همکاري و مشارکت همه‌جانبه و فهیمانِ بخش حاکميت و مردم قابل‌اجرا خواهد بود در غير اين صورت خوزستان در سال آتي با مصائب دوچندانی مواجه خواهد شد که جبران آن سخت خواهد بود.