سدهای لاستیکی؛حلقه مفقوده مدیریت آب در خوزستان

سرزمین پهناور ایران در منطقه ای خشک و نیمه خشک قرار گرفته و توزیع ناموزون جریان سطحی محدودیت های عمده ای را در امر استفاده بهینه از آب این عنصر حیاتی به وجود آورده است. به علاوه قسمت اعظم این جریان ها قبل از این که مورد استفاده قرار گیرند از دسترس خارج شده و به سوی دریا سرازیر می گردند. از آنجایی که تامین آب همواره نیاز اساسی بشر برای استفاده های کشاورزی صنعتی و آب شرب بوده است لذا مهار سیلاب ها و آب های جاری از طریق احداث سد از کارهای اساسی و زیر بنایی محسوب و برای نیل به خودکفایی اقتصادی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

رونق سدسازی پس از انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی صنعت سدسازی در کشور وارد مرحله جدیدی گردید و وزارت نیرو نیل به خود کفایی در این زمینه را هدف اصلی و متعالی خود قرار داد. خوشبختانه پس از گذشت سه دهه هم اکنون صنعت سدسازی به مرحله ای از رشد وارد شده که بیشتر مراحل مطالعات طراحی نظارت ساخت مدیریت بهره برداری از سدها که زمانی در انحصار کارشناسان خارجی و مستلزم تحمل هزینه های گزاف ارزی بوده است به دست توانای مهندسین ایرانی صورت می گیرد.

بی شک نقش سازه های آبی در بهبود کمی و کیفی زندگی بشر آنچنان حائز اهمیت است که امروزه در هر کشوری سهم قابل توجهی از نیروی انسانی و بودجه های عمرانی را به خود اختصاص داده است.

در طرح این قبیل سازه ها ایمنی و پایداری سازه ، سرعت و سهولت ساخت سازگاری با محیط ، عمر مفید و هزینه های طرح از جمله مسائل مهمی است که همواره ذهن طراحان را به خود مشغول می دارد . از این رو سعی می گردد با استفاده از تکنولوژی های جدید و بهره گیری از مصالح و ابزار ساخت گوناگون حداکثر ضریب اطمینان در راستای مسائل فوق بدست آید.

سدهای لاستیکی ، فن آوری جدید در سازه های آبی

نمایی از یک سد لاستیکی در حالت بهره برداری

یکی از جدیدترین مصالحی که در ساخت سازه های آبی در طی چند سال اخیر به خدمت گرفته شده ماده لاستیک است که بطور گسترده در ساخت بندها یا سدهای کوتاه مورد استفاده قرار گرفته است. در سدهای لاستیکی انعطاف پذیری قابل توجه مصالح در مقابل عوامل خارجی همسازی و سازگاری با محیط ، سادگی طراحی ، کوتاه بودن مدت ساخت ، ایمنی و پایداری مناسب این قبیل سدها نسبت به سازه های صلب ، سادگی و سهولت بهره برداری و در نهایت کاهش هزینه های اجرائی موجب گردیده که در طرح های آبی کوچک و بزرگ مورد استفاده قرار گیرند.

در حال حاضر در تعداد زیادی از طرحهای آبی به منظور انحراف آب رودخانه جلوگیری از تداخل آب شور و شیرین کنترل جذر و مد در سواحل افزایش حجم سدهای ساخته شده و در طرح هایی مانند تغذیه مصنوعی بهبود محیط زیست تولید انرژی برق آبی . افزایش سطح ارتفاع آب در رودخانه ها جهت کشتی رانی و یا صرفه جویی در انرژی برای پمپاژ آب و سامان بخشی سواحل رودخانه از سد لاستیکی استفاده می شود.

تجربه موفق سدهای لاستیکی در شمال کشور

ایده استفاده از سدهای لاستیکی اولین بار در سال ۱۹۵۰ توسط «ایمبرسون» مطرح شد. در سال ۱۹۶۵ اولین سد لاستیکی بادی در ژاپن برای ذخیره سازی آب به بهره برداری رسید.

نمایی از یک سد لاستیکی و سازه مهار آن

هم اکنون در حدود ۱۰۰ سد لاستیکی در آمریکای شمالی، بیش از ۱۰۰۰ سد لاستیکی در ژاپن و خاور دور، و در مجموع ۲۶۰۰ سد در نقاط مختلف جهان به طور موفقیت آمیز در دست بهره برداری می باشند که ایران نیز در حال حاضر در مناطق شمالی از آن بهره برده است.

كاربردهاي متعددي براي سدهاي لاستيكي مي‌توان متصور شد كه از آن جمله مي‌توان به انحراف آب اراضي كشاورزي، افزايش ارتفاع سدهاي بتني، استفاده به جاي دريچه‌هاي فولادي، جداسازي آب‌شور از شيرين در مواقع فروكش كردن آب در رودخانه‌هاي ساحلي، تغيير سطح آب در كشتيراني و بالا آوردن سطح آب در رودهاي كم ‌آب به منظور پمپاژ و...ز اشاره كرد.

محدود بودن استفاده از سدهاي لاستيكي در ايران به دليل نو بودن اين فناوري است و متاسفانه به جز شمال کشور ، جنوب ایران از چنین فن آوری تاکنون بهره ای نبرده است.

در حال حاضر مطالعات احداث سدهاي لاستيكي در استان مازندران، گلستان و گيلان در 36 محور انجام شده است، در اين راستا دو سد انحرافي در بابلسر به ترتيب در سال‌هاي 75 تا 83 بر روي رودخانه تالار به مرحله بهره‌برداري رسيده و سدهاي كله‌بست در استان مازندران، بندر امير در استان فارس و سد انحرافي در استان گلستان از ديگر سدهاي لاستیکی در دست احداث هستند.

نمایی از سد لاستیکی بابلسر

کاربرد این نوع سدها به گونه ای است که نمایندگان استان های شمالی هر یک درصدد راه اندازی سدهای لاستیکی در حوزه های انتخابیه خود هستند. به عنوان مثال نماینده مردم لنگرود در مجلس شورای اسلامی چندی پیش گفته بود : درصدد راه‏ اندازی اولین سد لاستیکی شمال کشور در شهرستان لنگرود هستیم تا نگرانی‏‌هایی که بخش کشاورزی را تهدید می‏‌کند، ‌برطرف شود.

سدهای لاستیکی ؛ حلقه مفقوده در مدیریت آب خوزستان

با توجه به نیاز بالای سرمایه گذاری در صنایع سدسازی در خوزستان، استفاده از فناوری ساخت سدهای لاستیکی ضروری است. تمام رودخانه های خوزستان مستعد ساخت سدهای لاستیکی هستند و با ساخت این سدها در مسیر میان دشتی رودخانه ها، از بارش ها و سیلاب ها در این حوزها می توان حداکثر استفاده را نمود (باتوجه به اینکه در طول سال و در کلیه فصول، دبی ثابتی از پشت سدها به رودخانه ها رها و بارش در حوزه های میان کوهی پشت سدها ذخیره می گردد).

در عین حال، شرکت هایی مانند کشت و صنعت نیشکر ، نیروگاه ها و شرکت نفت، در کل طول مسیر رودخانه با احداث این نوع سدهای کم هزینه، آب مورد نیاز خود را برای مدتی ذخیره نموده و از فشار آمدن به کشاورزان و دیگر تأسیسات کوچک کاسته می شود.

اولین سد لاستیکی در ایران

در ایران اولین سد لاستیکی در استان مازندران و در سال 1375 بر روی رودخانه بابل رود ساخته شده است که پس از رفع نقص های اولیه، این گونه سدها به عنوان یک ابزار جدی برای مدیریت منابع آب سطحی مطرح شده و در حال حاضر عمر مفید این سدها بین 30 تا 40 سال است. از نکات بارز این نوع سدها امکان تعویض لاستیک آن در کمترین زمان و با کمترین هزینه است.

مزیت های استفاده از سدهای لاستیکی

رویکرد استفاده از سدهای لاستیکی در پاسخگویی به مسائل زیست محیطی و اکولوژیک بوده و ضمناً هزینه های کمتر و زمان بسیار کم اجرای این نوع سدها از اهمیت بالایی برخوردار است. در حال حاضر انحراف و ذخیره آب رودخانه ها در بیشتر موارد با سازه های بتنی حجیم که مجهز به دریچه های فلزی سنگینی هستند، صورت می گیرد و اجرا و راه اندازی هر یک از اجزای این سدها مستلزم مکان مناسب، صرف وقت و هزینه های قابل توجه است؛ اما مساله صرفاً اجرای این سدها نیست، بلکه پس از اجرا مسائل خاصی در مرحله بهره برداری به وجود خواهد آمد که مهمترین آنها پدیده رسوب گذاری است. رفع این موضوع نیازمند به کار گیری تجهیزات الکترومکانیک با هزینه های بسیار بالاست.

خوشبختانه تکنیک به کارگیری سدهای لاستیکی مشکل رسوب گذاری را به عنوان مساله اساسی سدهای کنونی که باعث بسیاری از مشکلات زیست محیطی و اکولوژیک می شود، حل کرده است و معرفی این تکنولوژی به عنوان تکنولوژی نوین مطرح در صنعت آب با در نظر گرفتن کمتر این گونه سدها، می تواند در پروژه های آتی نقش مهمی را ایفا کند.

در خوزستان تاکنون تجربه ساخت سدهای لاستیکی وجود نداشته است و فقط در استان مازندران و گیلان از این نوع سدها وجود دارد. کاهش 50 تا 60 درصدی هزینه ها و کوتاه شدن طول مدت اجرای طرح را از مهمترین مزایای استفاده از این نوع سدهاست.

همچنین ذخیره موقت دبی پایه آب رودخانه ها برای تأمین آب کشاورزی، جداسازی آب های آلوده یا شور از آب شیرین، بهبود شرایط زیست محیطی، بیولوژیکی و اکولوژیکی محدوده طرح، افزایش حجم ذخیره سدهای بتنی و نیز بازیافت آب زهکش ها در طرح های آبیاری از جمله مزیت های سد لاستیکی است.

احیای صنعت توریسم

از جنبه های دیگر ساخت سدهای لاستیکی ، ایجاد محیطی برای جذب توریست و احیای گردشگری ست. خوزستان با دارا بودن رودخانه های متعدد از ظرفیت های توریستی مناسبی برخوردار است. اجرای سد لاستیکی موجب به وجود آمدن فرصت های مناسب برای امکان توسعه گردشگری توام با طبیعتگردی می شود. به دلیل عرض زیاد و شیب کم رودخانه کارون انواع ورزش های آبی را می توان با ایجاد سدهای لاستیکی رونق بخشید. توسعه و راه اندازی اتوبوس های آبی و ... را نیز می توان در سایه ایجاد سدهای لاستیکی احیا نمود.

مقاومت سدهای لاستیکی

سدهای لاستیکی در مقابل عوامل محیطی از قبیل مواد آلاینده، آبهای شور و قلیایی، پسماندهای سمی و اسیدها ، کاملاً مقاوم هستند و از نظر مکانیکی، اجسام تیز معمولی، قطعات یخ و خرده سنگها قادر به ضربه زدن به لاستیک نخواهند بود.

اهمیت استفاده از سدهای لاستیکی دراستان خوزستان و سواحل خلیج فارس

استفاده از این نوع سدها در نواحی ساحلی جنوب وطول مسیر رودخانه ها در قسمت میان دشتی استان می تواند در حل مشکلات متعدد آبی از جمله نیازهای صنعتی، کشاورزی منطقه، هدر رفتن آب در مزارع اطراف، تداخل آبهای شور و شیرین و همچنین مشکلات جزر و مد مؤثر باشد.

مشخصات بعضی ازسدهای لاستیكی ساخته شده در ایران

سه سد لاستیكی در منطقه بابلسر با مشخصات فنی زیر ساخته شده است:

سد لاستیكی میاندشت: با ارتفاع 8/2 متر، طول لاستیك در قاعده60 متر، در تاج 70 متر، ضخامت كل لاستیك 9 میلیمتر،تعداد لایه های منجید 2 لایه.

سد لاستیكی عرب خیل: با ارتفاع 3 متر، طول لاستیك در قاعده5/36 متر، در تاج 5/45 متر ،‌ضخامت كل لاستیك9میلیمترتعدادلایههایمنجید2لایه

سد لاستیكی آرمیچ كلا : با ارتفاع 5/3 متر ، طول لاستیك در قاعده 40 متر ،‌در تاج 5/50 متر ، ضخامت كل لاستیك 10 میلیمتر ، تعداد لایه های منجید 3 لایه.

سد لاستیكی خواجه نفس در استان گلستان با ارتفاع 3 متر ، طول لاستیك در قاعده 34 متر ، تاج 39 متر ، ضخامت كل لاستیك 10 میلیمتر ، تعداد لایه های منجید 3 لایه .

در طول 10 سال گذشته با مطالعاتی که از سوی شرکت آب منطقه ای مازندران و گیلان انجام پذیرفت، محل احداث بیش از 30 سد شناسایی و مشخص و عملیات اجرایی آن آغاز گردید. همه این طرح ها از توجیه اقتصادی بالایی برخوردار هستند و مسئولین این استان ها در صدد استفاده بهتر و بیشتر از این نوع سدها هستند.

با توجه به بحران آب در خوزستان و لزوم مدیریت آن و همچنین ضرورت احیای گردشگری توریسم آبی و احیای زمین های کشاوری و تالاب های شادگان و هورالعظیم ، می طلبد مسئولین خوزستان نیز همچون همتایان خود در استان های شمالی ، در جهت احداث این نوع سدها کمر همت ببندد.

نمایی از رودخانه کارون

خشکی رودخانه کارون در تابستان گذشته