بحران اعتبار رسانه‌ها در ايران

انجمن صنفي روزنامه‌نگاران استان تهران در مراسم «اعتبار رسانه‌ها در ايران» كه روز سه‌شنبه در دفتر انجمن برگزار شد به بررسي بحث «مرجعيت رسانه‌ها در ايران» پرداخت و در انتهاي اين مراسم نيز از وب‌سايت انجمن رونمايي شد. در اين مراسم مهدي محسنيان‌راد استاد دانشگاه، محمد خدادي معاون مطبوعاتي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، گيتا علي آبادي رييس مركز مطالعات و برنامه‌ريزي رسانه‌ها، فريبرز بيات روزنامه‌نگار و الياس حضرتي، مديرمسوول روزنامه اعتماد سخنراني كردند.

در ابتداي اين مراسم رييس هيات‌مديره انجمن صنفي روزنامه‌نگاران استان تهران با اشاره به عوامل تضعيف اعتبار رسانه‌ها در ايران، به آمار منتشر شده از ميزان مخاطبان صدا و سيما اشاره كرد و با نقد آن گفت: صدا و سيما نه تنها مردم بلكه خود را نيز فريب مي‌دهد. اخيرا يكي از مسوولان اين سازمان عنوان كرده است كه صدا و سيماي ايران 80 درصد مخاطب دارد در حالي كه نتايج يك پيمايش در آستانه انتشار راجع به مصرف رسانه حاكي از آن است كه اكثر مخاطبان راديو و تلويزيون افرادي با سن و سال بالا يا خانم‌هاي خانه‌دار هستند و افراد جوان‌تر و پوياتر و همچنين افراد تحصيلكرده، كمتر به سراغ اين رسانه مي‌روند و اين يعني هر نيرويي كه تاثيرگذاري كمتري در جامعه دارد، مخاطب اين رسانه است. نكته مهم اما آنجا است كه از همين ميزان مخاطب، 30 درصد مربوط به شبكه‌هاي سرگرمي هستند و سپس باقي افراد مخاطب شبكه‌هاي 1و2و3 هستند كه در اين ميان شبكه سه رتبه نخست را دارد و شبكه‌هاي يك و دو كه ويترين صدا و سيما هستند درصد بسيار كمي از مخاطبان را شامل مي‌شوند؛ بنابراين با اين وضعيت تاسف بار نمي‌توان گفت كه وضعيت رسانه‌اي در آينده چگونه خواهد بود.

عبدي در بخش ديگري از سخنان خود به لزوم تشكيل كميته ملي رسانه و لزوم ارايه گزارش ملي درباره وضعيت رسانه‌ها پرداخت و گفت: انجمن در اين‌‎باره نامه‌اي به رييس‌جمهور نوشته و در آن عنوان كرده است همان طور كه راجع به سيل و ساختمان پلاسكو چنين كميته‌اي تشكيل شد براي بررسي وضعيت رسانه نيز بايد چند نفر از دولت، اساتيد دانشگاه و... بررسي كنند كه چرا وضع رسانه در ايران به نقطه كنوني رسيده است، چه خطراتي از اين نظر ما را تهديد مي‌كند و چه راهبردهايي براي تعديل اين وضعيت وجود دارد. رييس هيات‌مديره انجمن صنفي روزنامه‌نگاران استان تهران در پايان سخنان خود به بحث فيك‌نيوزها پرداخت و گفت: امروزه افرادي همچون ما كه حساسيت‌مان در زمينه خبررساني زياد است نيز از فيك‌نيوزها به شكلي واضح فريب مي‌خوريم و براي انتشار هر خبري نهايت احتياط را در نظر مي‌گيريم. اين وضعيت براي مردم عادي بسيار بدتر است و اين فيك نيوزها عوارض بسياري را به همراه دارند.

پس از سخنان رييس هيات‌مديره انجمن، رييس مركز مطالعات و برنامه‌ريزي رسانه‌ها به ارايه نظر خود در اين نشست پرداخت. گيتا علي‌آبادي با اشاره به پژوهش‌هاي صورت گرفته توسط مركز مطالعات رسانه درباره اخبار جعلي و نامعتبر بودن منبع و منبع‌نگاري گفت: از سال 1395 پژوهشي را پيرامون منبع‌نگاري در مطبوعات سفارش داديم كه بسيار مورد توجه قرار گرفت زيرا بسياري از رسانه‌ها تلاش مي‌كنند كه از منابع معتبر استفاده كنند. علي‌آبادي سپس ادامه داد: بر اساس آمار و طي يك ماه نزديك به 71 تا 180 هزار اخبار جعلي سرچ مي‌شود، اين اخبار به عنوان منابعي مورد اتكا قرار مي‌گيرند اما سپس جعلي بودن آن مشخص مي‌شود، بنابراين يكي از مهم‌ترين بخش‌ها داشتن منابع معتبر است.

رييس مركز مطالعات و برنامه‌ريزي رسانه‌ها سوژه و توليد محتوا و توجه به نياز مخاطب را از ديگر عوامل موثر بر اعتبار رسانه‌ها دانست و گفت: گاهي مشاهده مي‌شود كه 12-10 روزنامه در پوشش‌دهي يك اتفاق به صورت يكسان عمل مي‌كنند و رقابتي بين آنها ديده نمي‌شود كه اين امر شايد به دليل توليد محتوا است و هنگامي كه رقابت ميان رسانه‌ها كم شود آنها شبيه هم مي‌شوند. سوژه‌يابي و توليد محتوا و رقابت بين رسانه‌ها نيز بحث بسيار مهمي است كه در معتبر كردن رسانه‌هاي داخلي نقش مهمي را ايفا مي‌كند.

در ادامه اين مراسم فريبرز بيات، روزنامه‌نگار با اشاره به ساختار دولتي رسانه در ايران گفت: تيراژ پايين مطبوعات و كاهش بينندگان تلويزيون، كوچ مخاطبان به شبكه‌هاي اجتماعي، پايين بودن ضريب نفوذ رسانه‌ها و افزايش ضريب نفوذ شبكه‌هاي ماهواره‌اي و اجتماعي و فيك نيوزها زنگ خطري است مبني بر اينكه رسانه‌هاي ما در حال از دست دادن مرجعيت و تاثيرگذاري خود بر افكار عمومي هستند. بيات ادامه داد: اگر اذهان را پايگاه و جايگاه اصلي قدرت بدانيم و اين نكته را باور داشته باشيم كه رسانه‌ها به افكار عمومي شكل مي‌دهند آن وقت به نظر مي‌رسد كه نظام رسانه‌اي ما در حال بي‌بهره شدن از قدرت است و مشروعيت و مقبوليت خودش را از افكار عمومي از دست مي‌دهد و به دنبال آن تاثيرگذاري بر افكار عمومي نيز كم خواهد شد. اين روزنامه‌نگار در ادامه گفت: اگر با دو شاخص ويژگي‌هاي پيام و فرستنده به رسانه‌ها نگاه كنيم خواهيم ديد كه آنها با مشكل اعتبار مواجه هستند. وجه غالب رسانه‌هاي ما دولتي و رسمي است و نظام غالب رسانه‌اي كه بيشترين امكانات و تجهيزات را دارد تاثيرگذاري‌اش پايين است. دسته ديگر البته مطبوعات مستقلي هستند كه مي‌كوشند نياز مخاطب را تامين كنند و از تخصص و مهارت نيز برخوردار هستند اما اين رسانه‌ها تحت فشارهايي نظير تذكر و توقيف قرار دارند و دسته سوم نيز رسانه‌هايي هستند كه رويكرد آنها تجاري بوده و عمدتا مطالب آنها كپي است.

بيات در انتها گفت: وضعيت فعلي ناشي از ساختار دولتي رسانه‌ها است و بخش ديگر نيز به نظارت‌هاي شديد سياسي باز مي‌گردد كه شجاعت را از رسانه‌ها گرفته است. همچنين بخشي ديگر از اين وضعيت نيز نتيجه عدم تخصص حرفه‌اي و نداشتن مهارت و تخصص و همچنين پس‌افتادگي از دنياي ديجيتال و سايبر است.

پس از صحبت‌هاي فريبرز بيات، محمد خدادي معاون مطبوعاتي وزارت ارشاد به سخنراني پرداخت و گفت: موضوع انتخابي اين نشست نه يك نياز بلكه حيات رسانه‌اي در ايران است زيرا كاغذ و بيمه و... اگرچه اهميت دارند اما قبل‌تر آز آن بايد مشخص شود كه كجا هستيم و مي‌خواهيم چه كنيم. خدادي سپس ادامه داد: به نظر من مشكل اصلي تفاوت نگاه به رسانه است. امروز شبيه به هيچ روزي نيست در حالي كه الگوي رسانه‌هاي ما هنوز هم دهه شصت و هفتاد است. بنده در سال 1368 خبرنگار ايرنا در دهلي‌نو بودم و آن زمان انحصار وجود داشت و فرد اخبار را از راديو يا يك روزنامه مي‌گرفت اما امروز بايد از مخاطب به رسانه رسيد تا موقعي كه جاي مخاطب در رسانه تعيين تكليف نشود هويت رسانه نيز شكل نخواهد گرفت.

خدادي در ادامه گفت: بايد نيازشناسي صورت گيرد تا مشخص شود چه ميزان از توليدات رسانه‌اي منطبق با نياز است يعني چقدر از توليدات بر اساس خواست ما و چقدر بر اساس خواست كسي است كه مي‌خواهد روزنامه را بخرد. در اينجا همان ايرادي كه به صدا و سيما مي‌گيريم شامل خودمان نيز خواهد شد زيرا ما نيز به مردم مي‌گوييم كه تو بايد چيزي كه من انتخاب كرده‌ام را بخواني. در نتيجه در دنياي امروز كه فرد قدرت انتخاب دارد و هيچ اجباري براي مراجعه به رسانه وجود ندارد، بايد با دقت بيشتري عمل كرد.

در بخش ديگري از اين نشست مهدي محسنيان‌راد، استاد دانشگاه، به بحث اعتبار رسانه پرداخت و گفت: اعتبار منبع داراي سه ضلع شامل انتظار از منبع، وثوق و معرفت است. انتظار از منبع همچون تعريف نقش در جامعه‌شناسي است به عنوان مثال فرد در طول روز نقش‌هاي متفاوتي دارد و انتظار مي‌رود كه اين نقش‌ها درست ايفا بشود؛ وثوق همچون داستان چوپان دروغگو است و يك اشتباه يك‌باره همه‌ چيز به هم مي‌ريزد، معرفت را نيز چنين مي‌توان مثال زد كه فرد به هنگام مراجعه به پزشك اين سوال برايش مطرح مي‌شود كه آيا پزشك دانش كافي را دارد و در طول خدمتش خطا داشته است؟

اين استاد دانشگاه در ادامه گفت: اهميت اعتبار منبع براي رسانه به گونه‌اي است كه به دنبال خطاي وزير رسانه بايد بگويد كه اين را فوري فاش مي‌كنم زيرا اگر اين كار را انجام ندهم اعتبار منبع من آسيب خواهد ديد. اگر روزنامه‌اي تنها يك‌بار اشتباه كند اعتبار منبعش آسيب مي‌بيند بر همين اساس مردم از روزنامه انتظار دارند قبل از اينكه شبكه‌هاي اجتماعي به مساله فيش‌هاي حقوقي وارد شود، آن را فاش كند و اگر اين كار را نكرد ديگر اعتبار ندارد. در اين جلسه همچنين الياس حضرتي، مديرمسوول روزنامه اعتماد دقايقي در مورد وضعيت فعلي رسانه‌ها در ايران سخن گفت و پس از آن انجمن صنفي روزنامه‌نگاران استان تهران از وب‌سايت اطلاع‌رساني خود به نشاني www.tpja.ir رونمايي كرد.