گذری بر بارش 25 آذر ماه اهواز و مشکل دفع آبهای سطحی

هنوز کمر خم شده مردم خوزستان از زیر بار سنگین سیلاب فروردین 98 راست نشده بارش بیست و پنجم آذر ماه ضربه کاری دیگری بر مردم و مسئولان وارد کرد. نگارنده سعی دارد در این یادداشت به مشکل اخیر شهر اهواز که در یک بارندگی سه ساعته رخ داد به پردازد.

همه می دانیم که وجود سیستم فاضلاب و دفع آبهای سطحی از زیرساختهای اولیه هر شهر و روستا محسوب می گردد. وجود مشکل در سیستم فاضلاب ها علاوه بر به مخاطره انداختن بهداشت و سلامت مردم، هزینه کردهای شهری در امور مختلف و همچنین کارهای زیبا سازی را بیهوده و عبث خواهد کرد. سالیان سال است که سیستم فاضلاب و دفع رواناب سطحی در شهر اهواز به صورت معضلی نمایان شده است. ماندن آب در خیابان های شهر بعد از هر بارندگی مختصر و گرفتگی سیستم فاضلاب و بالا آمدن آن در بیشتر نقاط شهر مدت هاست به امری عادی در اهواز بدل شده است. مردم شهر نیز از حل این معضل توسط دولت ها نا امید شده اند و مسئولان ذیربط نیز به جز حق فاضلاب که در قبوض آب هر ماه از مردم طلب می نمایند کار اساسی دیگری برای حل مشکل فاضلاب انجام نمی دهند و فقط یاد گرفته اند که آن را به یکدیگر خوب پاس بدهند. آبفا به شهرداری و شهرداری به آبفا. 

مشکل این است که معمولاً در همه شهرها سیستم فاضلاب خانگی و شبکه هدایت و دفع آبهای سطحی از هم مجزاست و از نظر فانونی نیز اولی به عهده شرکت های آبفا و دومی به عهده شهرداری هاست. امّا در شهر اهواز این دو سیستم مدت هاست یکی شده و از هم جدا نیستند (بجز معدود شهرک های مربوط به نفت که این سیستم ها از هم جداست). البته در زمانهای دور بیشتر این شبکه ها توسط شرکت های توسعه شهرکها ساخته شده بودند ولی اکنون به آبفا واگذار شده و عملاً برای دفع فاضلاب خانگی بکار گرفته شده اند. عمر سیستم فاضلاب موجود نیز بیش از 45 سال است لذا این سیستم عملاً عمر مفید خود را کرده است. علاوه بر این، سیستم فاضلاب معیوب فعلی که زمانی برای جمع آوری فاضلاب خانگی منازل ویلایی یک خیابان طراحی شده بودند اکنون با تبدیل منازل ویلایی به مجمتع ها مسکونی باید حداقل نزدیک به ده برابر زمان طراحی، فاضلاب را منتقل نمایند. بنابراین در همین حد هم سیستم های موجود برای انتقال فاضلاب خانگی دچار مشکل هستند و لذا اضافه شدن رواناب ناشی از بارندگی ها به این شبکه ها از توان آنها خارج است و به همین دلیل با کمترین بارندگی این شبکه ها دچار پس زدگی آب به خیابانها و معابر می شود و مخلوطی از آب باران و فاضلاب خانگی سطح خیابان ها را می پوشاند. 

یکی بودن این سیستمها (سیستم هدایت آبهای سطحی و سیستم دفع فاضلاب) برای مردم شهر اهواز به مثل "آشپزپز که دوتا شد" تبدیل شده است. در موقع بحران هر کدام از متولیان بنا به دلایل تاریخی یا قانونی یا بودجه ای سعی در شانه خالی کردن از مسئولیت بحران دارند. 

بررسی بارش روز دوشنبه 25 آذر ماه می تواند به ما کمک کند که فارغ از اختلاف در مالکیت سیستم موجود آیا سیستم موجود برای دفع روانآب ناشی از بارشها مناسب است یا خیر. مقدار کل بارش روز 25 آذر در اهواز 74 میلی متر و حداکثر شدت آن حدود 60 میلی متر در ساعت بوده است. این مقدار بارش از نظر مقدار روزانه بارشی معمول بحساب می آید امّا از نظر شدت (مقدار حداکثر بارش در یک ساعت) از نظر تاریخی جزء بارش های نادر محسوب می گردد (هر چند در سال 1383 حداکثر شدتی به اندازه 90 میلی متر در ساعت نیز به ثبت رسیده است). اگر این بارش (74 میلی متر در روز) را بخواهیم به عنوان بارش طرح نیز بحساب آوریم (که می شود 3 میلی متر در ساعت و عددی منطقی نیز می باشد) در این صورت با توجه به سطح شهر اهواز (تقریبا 200 کیلومتر مربع) برای تخلیه حجم آب ناشی از آن حدوداً 600000 متر مکعب در ساعت آب باید از سطح شهر تخلیه گردد. چنانچه این مقدار آب بخواهد از طریق 40 خط لوله از قسمتهای شرقی و غربی اهواز تخلیه گردد در این صورت قطر تقریبی لوله ها به بیش از 2 متر خواهد رسید. در حالی که هم اکنون قطر لوله های اصلی فاضلاب که باید هر دو پساب را دفع کنند قطر بسیار بسیار کمتری دارند (زیر نیم متر). بنابراین شبکه فعلی حتی برای دفع فاضلاب خانگی نیز کفاف نمی دهد چه رسد به اینکه بخواهد آبهای سطحی را نیز هدایت نماید. علاوه بر این باید توجه داشت که رواناب ناشی از بارندگی ها می تواند مستقیماً به رودخانه تخلیه شوند در حالی که فاضلابهای خانگی باید به تصفیه خانه های فاضلاب (که متاسفانه تا این لحظه هیچ یک از تصفیه خانه های پیش بینی شده برای اهواز وارد مدار نشده اند) وارد و بعد از تصفیه به شکل صحیح دفع و یا استفاده شوند.

با این اوصاف چنانچه اراده ای برای حل مشکل وجود داشته باشد از نظر علمی باید بر مبنای تفکیک سیستم دفع آبهای سطحی از فاضلاب خانگی استوار باشد. ایجاد چنین سیستمی در شهر اهواز از عهده دستگاه متولی امر (که شهرداری باشد) خارج است و تنها به توجه ویژه دولت نیاز دارد.

این نیاز اکنون به یک مطالبه جدی شهروندان اهوازی از مسئولین نظام بدل شده و ضرورت توجه به آن بسیار حیاتی و حتی امنیتی شده است. ناگفته نماند که سال هاست این مشکل از طرف مسئولان استانی به دولت منتقل شده ولی عملاً اثری از اجرایی شدن آن ملاحظه نشده است. پول هایی که تا کنون می توانست برای حل مشکل دفع آبهای سطحی بکار آیند بدین شرح می باشند 1- در سال 1384 بانک جهانی وامی به میزان 149 میلیون دلار برای اصلاح شبکه فاضلاب اهواز پرداخت نموده است. 2-  در سال 1394 در شورای عالی آب کشور با حضور دکتر جهانگیری معاون رئیس جمهور با اعتباری برابر هشت هزار میلیارد تومان (که پیشنهاد استاندار وقت استان بود) برای مدیریت پساب ها و فاضلاب در استان خوزستان مصوب شد و قول تخصیص این مبلغ چهار ساله داده شد. 3- مجدداً در سال 1396 هیات دولت بر اختصاص اعتبار نُه هزار میلیارد تومانی بدین منظور موافقت کرد که ظاهراً در سال 1396 یک سوم آن پرداخت شده (و به گفته مسولان، بیشتر این مبلغ در شهر آبادان هزینه شده است) ولی در سالهای بعد خبری از اختصاص مابقی اعتبار نیست. روی هم رفته ورود این پول ها باید می توانست مشکل فاصلاب و دفع آبهای سطحی اهواز و حتی سایر شهرهایی استان را مرتفع نماید امّا به واقع اکنون اهواز نه سیستم دفع آبهای سطحی را دارد و نه سیستم قابل اطمینانی برای دفع فاضلاب خانگی. به هر صورت اکنون وقت پاسخ گویی است که این اعتبارات چه شده اند؟ اگر آمده اند چگونه هزینه شده؟ و امّا اگر نیامده اند باید پرسید چرا نیامده اند؟ مشخص است که اگر این پول ها وصول شده اند در خوشبینانه ترین حالت باید گفت که بخوبی بکار گرفته نشده اند و شاید بیشتر صرف اصطلاحاً وصله پینه شده و با آنها کار اصولی انجام نگرفته است. 

باید توجه داشت که با توجه به گسترش و توسعه شهر اهواز حل معضل بصورت یکجا به راحتی میسر نیست و ضرورت دارد برای مناطق مختلف شهری اهواز راه حل های مجزا مطالعه و به اجرا درآید.  به عبارتی یک راه حل واحد برای مناطق مختلف کلانشهر کار ساز نیست، و در این زمینه حتماً باید از پتانسیل علمی و مهندسی کشور نهایت استفاده را نمود.

نکته نهایی اینکه مردم صبور استان نشان داده اند که ناملایمات و بحران ها را بخوبی شناخته و با آنها مدارا کرده و می کنند و مانند دوران دفاع مقدس، در زمان بحران نیز شرایط کشور را درک می کنند و در کنار مسئولان وظایف خود را انجام داده و می دهند امّا شرایط فعلی فاضلاب اهواز نه جزیی از بحرانهای غیر قابل پیش بینی است و نه قابل توجیه و تنها می تواند ثمره سوء مدیریت و یا کم توجهی باشد و نام دیگری نمی توان بر آن نهاد. از این رو به مردمی که در قطب نفتی کشور زندگی می کنند و زمانی دور محل زندگی شان در مقایسه با سایر نقاط کشور از سطح توسعه بالایی برخوردار بوده باید حق داد که تحمل ادامه این وضعیت را نداشته باشند و انتظار کار اساسی برای رفع آن و به صورت ویژه را از مسئولان طلب داشته باشند. با توجه به احتمال بسیار بالای تکرار این شرایط بحرانی در بارندگی های آتی، و برای جلوگیری از هیجانات اجتماعی احتمالی، شایسته و ضروری است تا دولت برای ایجاد اطمینان به مردم مستاصل، کارهای جدی و عملی در این زمینه را اعلام و عملی نماید.