دانشگاه شهید چمران اهواز؛ گذار استراتژیک از پژوهش‌های نخبه‌پرور به نوآوری‌های اثرگذار

شوشان - غلامعباس دیناروند :

این تحلیل بر اساس مولفه‌های کلیدی اکوسیستم نوآوری و با در نظر گرفتن نقش دانشگاه شهید چمران اهواز به عنوان یکی از دانشگاه‌های تراز اول و جامع در غرب و جنوب غرب ایران انجام شده است. این دانشگاه را می‌توان یک دانشگاه نسل سوم (دانشگاه کارآفرین) در حال تکامل دانست که از پایه‌های علمی و پژوهشی بسیار مستحکمی برخوردار است و در سال‌های اخیر گام‌های بلندی برای تبدیل دانش به ثروت و اثرگذاری اقتصادی-اجتماعی برداشته است.

*ارکان و ساختارهای اصلی فعالیت‌های فناورانه:*
الف) پارک علم و فناوری دانشگاه شهید چمران اهواز: این پارک هسته اصلی تجاری‌سازی تحقیقات و حمایت از استارت آپ هاست.
· ماموریت: حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، واحدهای فناور و هسته‌های نوآور.
· خدمات: ارائه فضای اداری و آزمایشگاهی، مشاوره‌های حقوقی، مالی و بازاریابی، کمک به جذب سرمایه و شرکت در نمایشگاه‌ها.
· عملکرد: میزبان ده‌ها شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی، نفت و گاز، فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری و محیط زیست است.

ب) مرکز رشد واحدهای فناور (انکوباتور): این مرکز بر مرحله اولیه شکل‌گیری ایده‌ها و هسته‌های نوآور متمرکز است و بستری برای پرورش ایده‌ها قبل از ورود به پارک علم و فناوری فراهم می‌کند.

ج) مرکز مالکیت فکری و ثبت اختراعات: این مرکز به پژوهشگران و دانشجویان در زمینه ثبت اختراعات داخلی و بین‌المللی،ثبت طرح‌های صنعتی و حمایت از حقوق مالکیت فکری کمک می‌کند که انگیزه مهمی برای پژوهش‌های کاربردی است.

د) ارتباط با صنعت و جامعه: دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه نقش واسطه را بین نیازهای بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی منطقه در استان خوزستان و توانمندی‌های اعضای هیئت علمی و پژوهشگران دانشگاه ایفا می‌کند. این ارتباط در قالب:
· انعقاد قراردادهای تحقیقاتی کاربردی 
· اجرای طرح‌های پژوهشی مشترک
· ارائه خدمات آزمایشگاهی تخصصی به بیرون از دانشگاه صورت می‌پذیرد.

*حوزه‌های تمرکز و نقاط قوت فناورانه*
نقاط قوت فناورانه دانشگاه به طور مستقیم از رشته‌های قوی و تاریخچه پژوهشی آن نشأت می‌گیرد:
· کشاورزی و منابع طبیعی: با توجه به موقعیت جغرافیایی خوزستان بعنوان قطب کشاورزی ایران، این دانشگاه در حوزه‌هایی مانند اصلاح نباتات، آبیاری، خاک‌شناسی، مدیریت آب و مهندسی آب از پیشتازان کشور است. شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه بر روی توسعه بذرهای مقاوم به شوری و خشکی، سیستم‌های آبیاری نوین و کودهای زیستی فعالیت می‌کنند.
· نفت، گاز و پتروشیمی: همجواری با مناطق نفت‌خیز جنوب، این دانشگاه را به یک مرکز مهم در زمینه مهندسی نفت، مهندسی شیمی و پلیمر تبدیل کرده است. پژوهش‌های کاربردی در زمینه Enhanced Oil Recovery (EOR)، تصفیه پساب‌های صنعتی پتروشیمی‌ها و توسعه کاتالیست‌ها از جمله فعالیت‌ها است.
· علوم پایه (شیمی، فیزیک، زیست‌شناسی): تحقیقات بنیادی و کاربردی در حوزه‌هایی مانند نانوتکنولوژی، مواد پیشرفته، سنتز ترکیبات دارویی و زیست‌فناوری پایه‌ای برای ایجاد فناوری‌های نوین است.
· فناوری اطلاعات و ارتباطات: وجود دانشکده مهندسی کامپیوتر و IT منجر به شکل‌گیری شرکت‌های فعال در زمینه نرم‌افزارهای سفارش صنعتی، اپلیکیشن‌های موبایل، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا به ویژه برای کاربرد در کشاورزی و صنعت شده است.
· محیط زیست: با توجه به چالش‌های زیست‌محیطی خوزستان مانند ریزگردها و آلودگی آب، این دانشگاه در زمینه پالایش آلاینده‌ها، مدیریت پسماند و پایش محیط زیست فعالیت‌های فناورانه ارزشمندی دارد.

*دستاوردها و شاخص‌های موفقیت*
· تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان: استقرار ده‌ها شرکت دانش‌بنیان و واحد فناور در پارک علم و فناوری که برخی از آن‌ها به موفقیت‌های ملی و بین‌المللی دست یافته‌اند.
· ثبت اختراعات: تعداد قابل توجهی اختراع داخلی و بین‌المللی توسط اعضای هیئت علمی و دانشجویان به ثبت رسیده است.
· تولید محصولات فناورانه: معرفی محصولات و فرآیندهای نوآورانه به بازار، مانند انواع نرم‌افزارها، دستگاه‌های آزمایشگاهی، کودهای زیستی، سیستم‌های تصفیه آب و پساب.
· اشتغال‌زایی: ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم و غیرمستقیم برای فارغ‌التحصیلان و متخصصان منطقه.
· کسب رتبه‌های ملی: دانشگاه شهید چمران در رتبه‌بندی‌های مختلف ملی، اغلب جزو ۲۰ دانشگاه برتر ایران از نظر فعالیت‌های علمی و فناورانه قرار می‌گیرد.

*ضعف ها و چالش‌ها*
این ضعف‌ها را می‌توان در چند دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:

۱. ضعف در اکوسیستم نوآوری یکپارچه و سرمایه‌گذاری خطرپذیر
(این ضعف، اصلی‌ترین چالش است.) 
· نبود سرمایه‌گذاران خطرپذیر و شتاب‌دهنده‌های قدرتمند محلی: شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها در مرحله «رشد» با بحران مالی مواجه می‌شوند. پارک علم و فناوری عمدتاً از شرکت‌ها در مراحل اولیه (ایده و راه‌اندازی) حمایت می‌کند، اما برای تبدیل شدن به یک کسب‌وکار بزرگ و رقابت در بازارهای ملی، دسترسی به سرمایه کلان ضروری است که در استان خوزستان به شدت احساس می‌شود.
· ضعف در شبکه‌سازی موثر با کسب‌وکارهای بزرگ ملی: اگرچه ارتباط با صنایع محلی برقرار است، اما ارتباط استراتژیک با هلدینگ‌ها و شرکت‌های بزرگ ملی برای سرمایه‌گذاری مشترک، خرید محصولات فناورانه یا ایجاد شتاب‌دهنده‌های شرکتی محدود است.

۲. چالش‌های ساختاری و فرهنگی درون‌دانشگاهی
· بروکراسی اداری سنگین: فرآیندهای طولانی ثبت قراردادهای تحقیقاتی، جذب اعضای هیئت علمی در حوزه‌های بین‌رشته‌ای جدید، و تصویب طرح‌های نوآورانه می‌تواند باعث دلسردی پژوهشگران و دانشجویان شود و سرعت لازم برای رقابت در دنیای پرشتاب فناوری را کاهش دهد.
· فقدان نظام انگیزشی قوی برای اساتید کارآفرین: سیستم ارتقاء و پاداش دهی به اعضای هیئت علمی هنوز عمدتاً بر مبنای تعداد مقالات علمی و پروژه‌های پژوهشی بنیادی است. مشارکت در راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان، ثبت اختراعات تجاری‌شده و انجام تحقیقات کاربردی با درآمدزایی بالا، سهم کمتری در ارزیابی‌ها دارد.
· شکاف بین دروس آموزشی و نیازهای بازار کار فناورانه: سیلابس‌های درسی برخی رشته‌ها به روز نیستند و مهارت‌های نرم مورد نیاز برای کارآفرینی مانند «مدیریت کسب‌وکار»، «بازاریابی فناوری» و «مالکیت فکری» به اندازه کافی در برنامه‌های درسی گنجانده نشده‌اند.

۳. ضعف در ارتباط موثر و استراتژیک با صنعت
· رویکرد انفعالی (عرضه‌محور) به جای فعال (تقاضامحور): در بسیاری از موارد، دانشگاه در انتظار می‌ماند تا صنعت با مشکلش به آن مراجعه کند. درحالی که دانشگاه‌های پیشرو در فناوری، به صورت فعالانه نیازسنجی می‌کنند و برای مشکلات آینده صنعت، راه‌حل‌های فناورانه ارائه می‌دهند.
· عدم درک متقابل زبان و نیازها: گاهی صنعت، دانشگاه را در «برج عاج» و دور از واقعیت‌های اقتصادی می‌بیند و دانشگاه نیز صنعت را فاقد دیدگاه بلندمدت و تمایل به ریسک‌پذیری برای استفاده از فناوری‌های نو می‌داند. این شکاف زبانی و فرهنگی مانع همکاری‌های عمیق می‌شود.

۴. محدودیت‌های جغرافیایی و زیرساختی
· تمرکز بر چالش‌های بومی و فقدان نگاه جهانی: اگرچه تمرکز بر حل مسائل خوزستان یک نقطه قوت است، اما می‌تواند منجر به غفلت از فرصت‌های بین‌المللی شود. محصولات و خدمات فناورانه تولید شده باید قابلیت رقابت در سطح ملی و بین‌المللی را داشته باشند.
· مسائل مربوط به جذب و نگهداری نیروی انسانی متخصص: شرایط خاص آب و هوایی و برخی محدودیت‌های رفاهی-فرهنگی در اهواز، می‌تواند جذب نخبگان و متخصصان برتر از سایر نقاط کشور برای همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان وابسته به دانشگاه را با چالش مواجه کند.

۵. ضعف در بازاریابی و برندسازی فناورانه
· شناخته‌نشدن برند فناوری دانشگاه در سطح ملی
· عدم حضور پررنگ در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین‌المللی

*فرصت‌ها*
1. توسعه اکوسیستم استارت‌آپی منطقه‌ای: دانشگاه می‌تواند با همکاری استانداری و اتاق بازرگانی، نقش رهبری در ایجاد یک اکوسیستم نوآوری یکپارچه در خوزستان ایفا کند.
2. تمرکز بر حل چالش‌های کلان منطقه: مسائلی مانند کم‌آبی، گرد و غبار، توسعه کشاورزی پایدار و بهینه‌سازی صنایع نفت و گاز می‌تواند به کانون اصلی فعالیت‌های فناورانه تبدیل شود و توجه ملی و سرمایه‌گذاری را جلب کند.
3. توسعه بین‌المللی: امکان برقراری ارتباط با پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های بین‌المللی، به ویژه در کشورهای همسایه با چالش‌های مشابه.
4. توسعه رشته‌های بین‌رشته‌ای: ایجاد رشته‌ها و گروه‌های پژوهشی جدید در حوزه‌هایی مانند فناوری‌های آب، انرژی‌های تجدیدپذیر و مهندسی محیط زیست که مستقیماً با نیازهای منطقه مرتبط هستند.
در نهایت باید متذکر شد که ضعف‌های دانشگاه شهید چمران در حوزه فناوری، عمدتاً ساختاری، فرهنگی و مالی هستند تا ضعف در پتانسیل علمی. این دانشگاه از یک دانشگاه پژوهشی-آموزشی قوی، به سمت یک دانشگاه کارآفرین و اثرگذار در حال حرکت است و با تکیه بر پتانسیل علمی بالا و زیرساخت‌های ایجاد شده (پارک علم و فناوری، مرکز رشد)، نقش بی‌بدیلی در توسعه اقتصادی و فناورانه استان خوزستان و کشور ایفا می‌کند. موفقیت بیشتر این دانشگاه در گروی تقویت پیوند با صنعت، جذب سرمایه‌گذاری خطرپذیر و تمرکز استراتژیک بر حل مسائل بومی منطقه است.