واکاوی نظری نسبت «دفاع مقدس» و «قدرت نرم»

شوشان ـ فائزه رحیمی مقدم :

توجه به قدرت نرم و کاربرد آن در راستای تأمین منافع ملی، حفظ تمامیت ارضی و دفاع از کشور در برابر تهدیدات نرم حائز اهمیت است. قدرت نرم زمانی برای نمایش استقلال و هویت ملی یک کشور به کار می­رود که پیروزی­ها و حفاظت­های خیره­کننده­ای رقم خورده باشد؛ چنان­که بعد از شکست توطئه استعمار در صحرای طبس، هشت سال جنگ تحمیلی و پیشرفت­های روز افزون ایران در میادین مختلفعلمی، هنری، ورزشی و...، رقبا و دشمنان را به سوی تیره­نمایی آینده­ی ایران و ایرانی و سلب امید از قشر جوان سوق داده تا از این راه ضمن ایجاد نگرانی و ناامیدی در نسل جوان، نیروهای اصلی را دچار خستگی و فرسایش نمایند.

در جبهه­ی جنگ نرم، وظیفه­ی اصلی رهبران و نخبگان فکری جامعه، بهره بردن از منابع قدرت نرم برای مبارزه در خط مقدم این نبرد است. تا آنجا که مقام معظم رهبری طی سال­های اخیر بارها بر اهمیت این موضوع تأکید نمودند و در سخنرانی اخیر خود در جمع پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس که به مناسب هفته دفاع مقدس امسال به دیدار ایشان رفته بودند، در راستای خنثی­سازی تهدیدات دشمنان با تبیین ابعاد گوناگون و ترسیم خطوط اصلی طراحی مخالفان جمهوری اسلامی ایران در جنگ نرم، با تأکید مجدد بر استفاده این قدرت فراگیر، لزوم هوشیاری، بصیرت و شجاعت خواص و نخبگان و حفظ وحدت را برای استفاده از قدرت نرم و همچنین حضور هوشیارانه و همراه با تدبیر در میدان را همچون همیشه توصیه نمودند.

قدرت نرم به معنای توانایی وادار کردن دیگران به انجام کاری از طریق منابع ناملموس قدرت مثل فرهنگ، ایدئولوژی و نهادها در برابر قدرت سخت که متکی بر منابع ملموس همچون نظامی و اقتصادی است، تعریف می­شود. این قدرت در پی مشروع جلوه دادن سیاست­های یک کشور در نظر دیگران است. قدرت نرم در عصر اطلاعات اهمیتی دوچندان یافته و برخلاف قدرت سخت که یک طرفه است، ماهیتی تعاملی و دوطرفه دارد و بر دوش فرهنگ و هنجارهایی که جنبه جهانی یا محلی دارند، قرار می­گیرد. قدرت نرم تبلیغات سیاسی نیست و در عین استفاده از جذابیت برای خلق وجوه اشتراک ارزشی، بر مباحث عقلانی نیز تکیه دارد، غیرمستقیم و از طریق شکل دادن به محیط عمل می­کند، زمان­بَر است و هدف آن، اثرگذاری بر منافع و رفتار سایر کشورهاست.

مؤلفه­های قدرت نرم در سه گروه اقتصاد، سیاست و فرهنگ قرار دارند: در حوزه­ی اقتصاد، میزان تولید سرانه کشورها، میزان سرمایه­گذاری­های مستقیم خارجی، میزان امید به زندگی، دارا بودن و حفظ مزیت نسبی در تولید و پخش کالا­های انحصاری و...، در حوزه­ی سیاسی مواردی همچون سطح پاسخگویی دولت، رعایت عدالت از سوی دولت میان افراد جامعه، مسائل حقوق بشر و کارایی قوه قضاییه، سیاست­های مثبت مهاجرتی و قدرت جذب توریست و ارتقای صعنت توریسم، کاهش میزان جرم و حتی تعداد زندان­ها و شمار زندانیان و ....مد نظر قرار می­گیرد. اما در حوزه فرهنگ که در این بررسی مختصر مهم­تر و در مرکز توجه قرار دارد، مقوله­هایی همچون رسانه­ها (رادیو، تلویزیون، اینترنت و ماهواره)، هنر(هنرهای نمایشی و تئاتر، موسیقی و فیلم)، دانش (مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی، برنامه­های جذب و مبادلات دانشجویی در سطح جهانی، میزان موفقیت­های علمی دانشمندان و دانشجویان) و ورزش (حضور ورزشکاران در صحنه­های بین­المللی، میزبانی مسابقات منطقه­ای و جهانی) حائز اهمیت هستند؛ در حوزه­ی فرهنگ، توجه به سلایق مردم، آداب و رسوم، شناخت افراد مؤثر تاریخ کشور، بزرگان ادب و هنر کشور و حتی ذائقه­ی غذایی مردم نیز مؤثر است.

البته باید در نظر داشت که در حوزه­ی داخلی، قدرت ملی یکی از بارزترین و مهم­ترین عرصه­های بروز قدرت نرم است. جوزف نای، نظریه پرداز برجسته قدرت نرم، قدرت ملی کشورها را در پیگیری اهداف راهبردی با اقدامات عمدی می­داند. مجموعه­ی توانایی­های مادی و معنوی در یک بستر مشخص جغرافیایی و سیاسی به نام کشور، قدرت ملی است. در جهان پرآشوب امروزی، بقای هر نظام سیاسی به میزان قدرت ملی آن برای حفظ در برابر تهدیدات خارجی وابسته است.

انسان معاصر با برقراری چهار نوع رابطه در راستای تولید قدرت نرم می­تواند به تقویت قدرت نرم کشور خود یاری رساند. رابطه­ی فرد با معبود خویش منجر به تولید هویت دینی می­شود؛ میزان روابط اجتماعی فرد، هویت جمعی را می­سازد؛ سطح فعالیت و حضور در عرصه­های سیاسی فرد، هویت سیاسی یا همان ملیت را ایجاد می­کند و میزان برقراری رابطه­ی افراد با جامعه­ی جهانی، هویت جهانی افراد را رقم می­زند.

تجربه کم نظیر دفاع مقدس، از جمله‌ ظرفیت‌های مغفول در جهت تقویت قدرت نرم به شمار می‌رود. دفاعی که با تکیه بر هویت دینی، اجتماعی، سیاسی و جهانی ایران و ایرانی، صحنه­های مملو از عزت و سرافرازی ملی را به نمایش گذاشت و تاریخ این سرزمین را برای همیشه آکنده از عطر عشق و ایثار و فداکاری نمود. به دست ایرانی، و نه بر روی کاغذ، بلکه به قیمت جان ده­ها هزار نفر از فرزندان این مرز و بوم، یک­بار دیگر ماهیت و سرشت عزتمند ایرانی را به نمایش گذارد و تا همیشه تاریخ به­عنوان سندی درخشان جاودان ماند. نمایشی با شکوه که لبریز از مؤلفه‌ها و شاخص‌های نهفته در جهت بهره‌گیری برای ارتقای قدرت نرم محسوب می‌شود.

البته نباید فراموش کرد که حضور و وجود منابع بالقوه­ی قدرت نرم از جمله ظرفیت عظیم هشت سال دفاع مقدس، صرفاً به معنای قدرت اعمال آن نیست؛ بلکه سرمایه­گذاری و انجام فعالیت­های گسترده برای تحقق اهداف مورد نظر در راستای سیاست خارجی، برای از قوه به فعل رساندن این قدرت لازم است.

مادامی که ظرفیت و جذابیت واقعیت­های جبهه­های ایران در دوران دفاع مقدس و نابرابر مقابل عراق به­درستی و با ظرافت و دقت در جان و دل مخاطب خارجی آن هم متناظر با شناخت صحیح از الگوها و چارچوب­های ذهنی آنان، منتقل و روایت نشود نمی­توان از قدرت تأثیرگذاری بر ذهنیت و رفتار سایر کشورها سخن گفت.

استفاده­ی صحیح از عنصر جذابیت یک موضوع است و قدرت ترویج و نشر آن جذابیت به­منظور جلب توجهات و درگیری اذهان مخاطبان جوامع دیگر، موضوعی دیگر! در اینجاست که مهارت و قدرت عامل تبدیل­کننده­ی منابع قدرت نرم به نتایج مثبت رفتاری و واکنش دلخواه، به اندازه منابع قدرت نرم، مهم است.

جنگ نرم به مثابه­ی میدان مواجهه­ی ابردروغ­ها با واقعیت­های مسجل است. در این میدان بیداری، آگاهی و فعالیت مدبرانه حامیان واقعیت می­تواند پیروز میدان باشد. دفاع مقدس فراتر از یک واقعه­ی تاریخی و به­صورت اندیشه و فرهنگی ماندگار در جریان است. بازنمایی­های مکرر و مختلف ابعاد گوناگون دفاع مقدس در قاب رسانه امری ضروری و لازم برای ساختن فرهنگی اصیل و تقویت هویت ملی و اسلامی کشور است. رسانه تنها راوی تاریخ هشت­ساله­ی دفاع مقدس نیست، بلکه می‌بایست با فرهنگ­سازی ظریف و هوشمندانه، به­روز کردن و حفظ آثار و گنجیه‌ها و نشر ارزش­های دفاع مقدس و انتقال آن به نسل­های آینده این سرزمین، بر قدرت نرم برساخته از جنگ تحمیلی بیفزاید.

دوران هشت­ساله دفاع مقدس یک واقعیت و حقیقت تاریخی است که قدرت زیربنایی برای بالندگی اصالت و ماهیت یک سرزمین را داراست؛ این دوره افسانه نیست و مخاطبان با اسطوره­های تخیلی، داستانی و ساختگی مواجه نیستند که نویسنده هر لحظه تصور ذهنی خود را در کلمات مجسم سازد و مخاطب در دام تکنیک و خلاقیت او در بیفتد.

با توسعه ارتباطات افقی و شبکه­ای و گسترش روزافزون شبکه­های مجازی، لزوم ارجاع به اسناد تصویری و صوتی از آرشیوهایی که به‌عنوان اسناد کم‌نظیر و خام با هدف تولید محتوای مرتبط، خلاقانه و مؤثر، بیش از پیش احساس می­شود.

تجربیات دفاع مقدس از زبان و به روایت نسلی که خود به­طور مستقیم عامل و حامل این رشادت‌های تاریخی‌ست، باید بازشناسی گردد و پس از شناخت، گردآوری و دسته­بندی و استخراج مضامین اصلی، در خدمت تولیدات رسانه­ای به‌روز و بدیع قرار گیرد. به بیان دیگر منابع آرشیوی دوران دفاع مقدس باید در بستر ارتباطی و فرهنگی جدید و با هدف سرگرمی، اقناع و پاسخ به پرسش‌های احتمالی مخاطبان داخلی و خارجی باز تعریف شود و این مهم نیازمند مخاطب­شناسی دقیق و علمی است تا برای همه­ی رده­های سنی محصول اصیل و قابل درک خلق شود. امری که به نظر می‌رسد در حال حاضر با فقدان تلاش کافی برای گروه سنی کودک و نوجوان که جنگ و دفاع و روایت آن را در قالب روایت‌های معمول تاریخی دریافت می­کنند، مواجه هستیم.

آسیب‌شناسی فرآورده‌های مکتوب نشان می‌دهد که غلبه­ی فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب موجب شده تا اصول صحیح نوشتن کمتر مد نظر قرار گیرد و در این‌میان به کمیت و تعداد آثار منتشر شده در این حوزه بیشتر توجه شود. ناگفته پیداست که به تعداد شهروندانی که جان و مال و حال آنان در زمان دفاع مقدس دگرگون گردید، روایت و خاطره دست اول وجود دارد و کار مهم جمع­آوری و استخراج مضامین اصلی برای شناخت نوع زیست مردم و برساخت هویت اجتماعی و سیاسی کشور با هدف تقویت قدرت نرم از اهمیت به­سزایی برخوردار است.

به‌طور کلی آنچه که باید در موضوع قدرت نرم مورد توجه جدی قرار گیرد بازشناسی و تقویت ظرفیت‌های کم نظیر تاریخ معاصر ایران در دوران دفاع مقدس است. ظرفیتی که می‌تواند مخاطب داخلی را اقناع کند و با تقویت غرور و عزت ایرانی، زمینه‌ی اثرگذاری بر مخاطب خارجی را فراهم نماید. می‌شود و ناگزیریم که به‌عنوان حاملان بخشی از تاریخ و فرهنگ ایرانی، زمینه را برای بازتولید مؤلفه‌های غنی و مصون‌ساز فرهنگ خود فراهم کنیم‌.

بی‌شک قهرمانی که از دل تجربه ناب دفاع مقدس، هوشمندانه کشف، ساخته و پرداخته می‌گردد، علاوه بر تأمین نیاز سرگرمی مخاطبان، می‌تواند انتقال­دهنده‌ی راستین میراث مظلومیت و عزت توأمان فرزندان ایران باشد و با تکیه بر ارزش‌های درون‌زا و جهان‌وطنانه، راه را برای بالندگی و فروزند‌گی فرهنگ ایرانی- اسلامی هموار نماید.