توسعه خوزستان بر پایه طرح‌های چابک‌ساز: رویکردی جامعه‌شناختی

شوشان - محمد نبهان؛ پژوهشگر و جامعه‌شناس :

استان خوزستان، به‌رغم برخورداری از منابع نفتی و کشاورزی و جایگاه ژئوپلیتیک، همواره با چالش‌های ساختاری همچون بیکاری، فقر، نابرابری‌های منطقه‌ای و حاشیه‌نشینی مواجه بوده است. این وضعیت از یک‌سو ناشی از ضعف در حکمرانی توسعه درون استانی ست و از سوی دیگر ریشه در عدم استفاده کارآمد از ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد. مجموعه‌ای از «طرح‌های چابک‌ساز» ارائه‌شده به استاندار خوزستان، تلاش می‌کند با بهره‌گیری از داده، نوآوری فناورانه و ظرفیت‌های بومی، بستری برای گذار استان از بحران‌های مزمن توسعه‌ای فراهم آورد.از منظر جامعه‌شناختی، عدم اجرای طرح‌های چابک‌ساز در خوزستان نه به دلیل ضعف ذاتی طرح‌ها، چرا که مشابه چنین طرح‌های توسعه‌ای درسرتاسر جهان و حتی برخی از استان‌های توسعه یافته‌تر از استان خوزستان با موفق اجرائی شدند، بلکه ناشی از ترکیب پیچیده‌ای از موانع نهادی، اقتصادی، اجتماعی و دانشی است. رفع این موانع نیازمند اصلاح جدی رویکرد مدیریت محلی، تقویت سرمایه اجتماعی، الزام صنایع به ایفای مسئولیت اجتماعی از طریق حرکت در کریدورهای قانونی، و اتصال پایدار میان علم و سیاست است. تنها در چنین شرایطی، این طرح‌ها می‌توانند از مرحله پیشنهاد عبور کرده و به‌عنوان مدل بومی توسعه پایدار خوزستان تحقق یابند. از سوی دیگر الگوی رفتاری گعده‌ای، تصمیم‌های آنی هیجانی و احساس موقتی بودن جنس تصمیم‌ها، حفظ کرسی و تمایل برای بقاء اشخاص و نه ابقاء طرح‌های توسعه، مزید بر علت شده است! 

بدنه تحلیلی
- توانمندسازی خانواده
طرح «پلتفرم توانمندسازی خانواده» با تکیه بر نقشه فقر و اشتغال و استفاده از هوش مصنوعی، فرآیند توزیع فرصت‌های آموزشی و شغلی را هوشمند می‌سازد. از منظر جامعه‌شناسی توسعه، این رویکرد با نظریه توانمندسازی آمارتیا سن (Sen, 1999) همخوانی دارد؛ چراکه آزادی انتخاب و ظرفیت‌های انسانی را مبنای توسعه قرار می‌دهد. به این ترتیب، خانواده‌ها نه تنها دریافت‌کننده خدمات، بلکه کنشگران فعال در فرایند توسعه خواهند بود.

- کریدور گردشگری طریق‌الرضا
طرح «کریدور گردشگری» با بازآفرینی بافت تاریخی اهواز، به احیای هویت شهری و تولید سرمایه فرهنگی منجر می‌شود. بوردیو (Bourdieu, 1986) سرمایه فرهنگی را عاملی کلیدی در ارتقای منزلت اجتماعی می‌داند. علاوه بر آن، توسعه گردشگری مذهبی می‌تواند شاخص فلاکت (ترکیب بیکاری و تورم) را بهبود داده و کیفیت زندگی شهری را ارتقا بخشد (Sharpley & Telfer, 2015).

- صندوق توسعه
«صندوق توسعه» با بهره‌گیری از منابع مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR) در صنایع و نفت، نمونه‌ای از تأمین مالی نوآورانه است. تجربه کشورهای نروژ و شیلی نشان داده که صندوق‌های توسعه‌ای می‌توانند منابع طبیعی را به سرمایه پایدار برای توسعه منطقه‌ای تبدیل کنند (Gelb, 1988). در خوزستان، چنین صندوقی می‌تواند پراکندگی منابع CSR را به جریان هدفمند برای کاهش نابرابری‌های اجتماعی بدل کند.

- دبیرخانه مطالعات توسعه
این دبیرخانه به‌عنوان یک «اندیشکده محلی»، فرآیند سیاست‌گذاری را از تصمیمات مقطعی و سیاسی به تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد علمی منتقل می‌کند. گیدنز (Giddens, 1991) تأکید می‌کند که مدرنیته متأخر نیازمند نهادهایی است که بتوانند ریسک‌ها و ناترازی‌های اجتماعی را به‌طور علمی تحلیل کنند. در این چارچوب، دبیرخانه توسعه به مثابه یک نهاد میانجی میان دولت، دانشگاه و جامعه مدنی عمل خواهد کرد.

- شهرداری بافت تاریخی
طرح «شهرداری بافت تاریخی» با تمرکز بر بازآفرینی شهری، می‌تواند زیست‌پذیری و عدالت فضایی را بهبود دهد. هاروی (Harvey, 2008) در نظریه «حق به شهر» تأکید دارد که بازآفرینی شهری باید فراتر از کالایی‌سازی فضا، به بازتوزیع فرصت‌ها و افزایش کیفیت زندگی بیانجامد. اجرای این طرح علاوه بر ایجاد اشتغال در بخش‌های خدماتی و مرمتی، زمینه تقویت حس تعلق اجتماعی را نیز فراهم می‌سازد.

- هم‌افزایی طرح‌ها
مزیت اصلی این هفت طرح در پیوند ارگانیک آنهاست: توانمندسازی خانواده عرضه نیروی انسانی توانمند را تضمین می‌کند؛ صندوق توسعه منابع مالی پایدار فراهم می‌آورد؛ دبیرخانه مطالعات توسعه به‌عنوان مغز تحلیلی عمل می‌کند؛ شهرداری بافت تاریخی و کریدور گردشگری ظرفیت‌های فرهنگی–اجتماعی را فعال می‌سازند؛ و طرح‌های اجتماعی مکمل انسجام اجتماعی را تقویت می‌کنند. در مجموع، این طرح‌ها به ایجاد یک «اکوسیستم توسعه پایدار» منجر می‌شوند.

اجرای منسجم طرح‌های چابک‌ساز توسعه می‌تواند خوزستان را از وضعیت توسعه‌نیافتگی ساختاری به سمت الگویی از توسعه پایدار بومی سوق دهد؛ الگویی که بر داده، هویت فرهنگی، نوآوری مالی و حکمرانی علمی استوار است. از منظر جامعه‌شناختی، این طرح‌ها می‌توانند با کاهش نابرابری، ارتقای سرمایه اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی، بستر گذار به جامعه‌ای توانمند و پایدار را فراهم کنند.

منابع :

- Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. Richardson (Ed.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education (pp. 241–258). Greenwood.
- Gelb, A. (1988). Oil windfalls: Blessing or curse? Oxford University Press.
- Giddens, A. (1991). Modernity and self-identity: Self and society in the late modern age. Stanford University Press.
- Harvey, D. (2008). The right to the city. New Left Review, 53, 23–40.
- Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community. Simon and Schuster.
- Sen, A. (1999). Development as freedom. Oxford University Press.
- Sharpley, R., & Telfer, D. J. (2015). Tourism and development: Concepts and issues (2nd ed.). Channel View Publications.