از مقاله تا مدل؛ رساله‌ای در مسیر اثربخشی علم

شوشان ـ لفته منصوری :

پریروز در جلسه‌ی دفاع رساله‌ی دکترای *هادی الهایی* در دانشکده‌ی علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز حضور یافتم؛
حضوری نه صرفاً برای ادای احترام به یک دوست، بلکه برای *شهادت دادن به تولد الگویی واقعی از پژوهشِ مسئله‌محور و کاربردی؛*
رساله‌ای که در *شرکت آب جنوب شرق خوزستان* مورد *آزمایش و ارزیابی* قرار گرفت و نشان داد چگونه *علم می‌تواند از سطور مقاله به عرصه‌ی عمل و تصمیم‌سازی گام نهد.*
در کشوری زندگی می‌کنم که بر پایه‌ی گزارش *«پروژه استنفورد–ایران ۲۰۴۰»،* در دو دهه‌ی اخیر بیش از *۴۳۷ هزار مقاله* در نمایه‌ی *اسکوپوس* منتشر کرده و سهم خود از تولید علم جهانی را از *۰/۱ درصد به ۲/۶ درصد* افزایش داده است[۱].
اما به گفته‌ی *احسانی و همکارانش،* تأثیر این حجم عظیم از تولیدات علمی بر توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی کشور تنها ۰/۳ درصد برآورد شده است؛
در حالی‌که این شاخص در *ترکیه و میانگین جهانی* به‌ترتیب *۱ و ۷ درصد* است[۲].
به تعبیر *علاقه‌بند،*
«دانشگاه در جهان مدرن، کشف، انتقال و مبادله‌ی دانش و معرفت را بر عهده دارد و به توسعه‌ی تکنیکی جامعه و تغییرات اجتماعی مدد می‌رساند.»[۳]
اما پرسش بنیادین همچنان پابرجاست:
چرا ما هنوز در *نقطه‌ی مقاله* ایستاده‌ایم، نه در *موقعیت مسئله‌گشایی؟*
چرا با وجود چرخش پرشتاب چرخ مقاله، چرخ توسعه در جامعه کند می‌چرخد؟
در چنین زمینه‌ای، رساله‌ی دکتر *هادی الهایی* با عنوان:
«طراحی و ارزیابی مدل هوشمند سازماندهی و استخراج دانش برای پیش‌بینی کنترل کیفیت آب تصفیه‌خانه‌ی کوت‌امیر با استفاده از تکنیک‌های داده‌کاوی و هوش مصنوعی»،
پاسخی *علمی و عملی* به همین پرسش است[۴].
این رساله با راهنمایی استاد فرهیخته *دکتر منصور کوهی‌رستمی*، مشاورت علمی *دکتر سیدمحمد اشرفی* و داوری علمی *دکتر محمدحسن عظیمی، دکتر آرش ادیب و دکتر رضا کریمی* انجام شد.
*هم‌افزایی و جدیت این جمع* سبب شد تا پژوهش الهایی از سطح تحلیل داده‌ها فراتر رود و به *الگویی تجربی برای پیوند میان دانشگاه و صنعت* تبدیل شود.
این پژوهش، با تحلیل داده‌های سال‌های *۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲* تصفیه‌خانه‌ی کوت‌امیر و به‌کارگیری مدل‌های پیشرفته‌ی یادگیری ماشین مانند *Random Forest، XGBoost، LightGBM، CatBoost و LSTM،*
موفق شد مدلی بومی برای پیش‌بینی دقیق *دوز مواد شیمیایی (کلروفریک و پریستول) و پایش هوشمند کیفیت آب* ارائه دهد.
اهمیت نظری این کار؛ در پیوند میان سه قلمرو کمتر هم‌نشین است:
*۱- مدیریت دانش* – سازماندهی و استخراج دانش پنهان در نظام دانایی سازمانی،
*۲- هوش مصنوعی* – تبدیل داده‌های خام به الگوهای معنادار برای تصمیم‌سازی،
*۳- مهندسی آب* – به‌کارگیری مستقیم دانش برای کنترل و بهینه‌سازی فرآیندهای تصفیه.
به بیان دیگر، این رساله نه تمرینی آکادمیک، بلکه *نمونه‌ای عینی از انتقال دانش به صنعت* است؛ همان *حلقه‌ی مفقوده‌ای* که نظام پژوهشی ایران سال‌ها در جست‌وجوی آن بوده است.
در بُعد کاربردی، مدل طراحی‌شده توانست *ضریب تعیین بیش از ۰/۹۷* را در پیش‌بینی متغیر کلیدی *تزریق کلروفریک* به‌دست آورد و در نتیجه، *هزینه‌ی مواد شیمیایی، خطاهای انسانی و ریسک آلودگی زیست‌محیطی* را به‌صورت معناداری کاهش دهد[۴].
کارکرد این مدل در *محیط واقعی آزمایشگاه کوت‌امیر* مورد آزمایش و ارزیابی قرار گرفت و به *تأیید مدیران فنی شرکت* رسیده است.
رساله‌ی دکتر الهایی از این منظر، *پاسخی الگویی به بحران اثربخشی علم در ایران* است.
او نشان داد که اگر *دانشگاه به متن مسئله‌ی جامعه نفوذ کند*، پژوهش می‌تواند از *مدرک دکتری* فراتر رود و به *ابزار حکمرانی علمی در مسیر توسعه‌ی پایدار* بدل شود.
در جهانی که *بحران آب*، تعیین‌کننده‌ی امنیت ملی و زیست‌پذیری آینده‌ی جوامع است،
کار دکتر الهایی در کوت‌امیر نمونه‌ای از *بومی‌سازی فناوری هوش مصنوعی در مدیریت منابع حیاتی خوزستان* است؛
گامی که می‌تواند *نقطه‌ی عزیمت تازه‌ای برای پیوند علم، سیاست‌گذاری و زندگی مردم* باشد.
این رساله در سکوت و دقت، همان کاری را کرد که هزاران مقاله نکردند:
مسئله‌ای را حل کرد.
*پانوشت‌ها:*
[۱] پروژه استنفورد – ایران ۲۰۴۰، «تولید علمی ایران: کمیت، کیفیت و فساد».
[۲] احسانی، وحید؛ موسی اعظمی، سیدمحمدباقر نجفی و فرامرز سهیلی (۱۳۹۶)، قابلیت اثرگذاری پژوهش‌های فزاینده ایران بر توسعه کشور، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، ۳۳(۱): ۲۵–۵۴.
[۳] علاقه‌بند، علی (۱۳۸۶)، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، چاپ چهل‌ویکم، تهران: انتشارات روان.

[۴] الهایی، هادی (۱۴۰۴)، طراحی و ارزیابی مدل هوشمند سازماندهی و استخراج دانش برای پیش‌بینی کنترل کیفیت آب تصفیه‌خانه کوت‌امیر با استفاده از تکنیک‌های داده‌کاوی و هوش مصنوعی، دانشگاه شهید چمران اهواز.