سرطان‌‌‌‌؛ زخمی که صنعت بر پیکر خوزستان زد!

شوشان ـ غلامعباس دیناروند :

استان خوزستان،بعنوان یکی از کلیدی ترین مناطق صنعتی و کشاورزی ایران است که با چالشهای زیست محیطی و اجتماعی متعددی دست و پنجه نرم میکند که این چالشها مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت خوزستانیان تأثیر گذاشته است. تحلیل الگوی سرطان در این استان نیازمند نگاهی همه جانبه به عوامل خطرزای منحصربه فرد آن است.
در ابتدا وضعیت اپیدمیولوژیک و الگوی سرطان در خوزستان را نگاهی می اندازیم.بر اساس داده های ثبت سرطان ایران و گزارشهای منتشر شده، استان خوزستان در مقایسه با میانگین کشوری، نرخ بروز سرطان در آن در سالهای اخیر روندی صعودی داشته است. اگرچه این افزایش ممکن است تا حدی ناشی از بهبود سیستمهای ثبت و تشخیص باشد، اما سرعت آن نگرانکننده است.شایع ترین انواع سرطان:
  *در مردان: سرطانهای پوست (غیرملانوم)، مثانه، ریه، کولورکتال و معده از شایعترینها هستند.
  *در زنان: سرطان پستان (شایعترین)، پوست، کولورکتال، تیروئید و معده.
باید متذکر شد، بروز برخی سرطانهای خاص مانند مثانه و ریه و لوسمی (سرطان خون) در خوزستان به طور معناداری بالاتر از میانگین کشوری گزارش شده است که زنگ خطری برای وجود عوامل خطرزای خاص در منطقه است.
 عوامل خطر و تعیین کننده های کلیدی مؤثر بر سرطان در خوزستان را می توان در چند دسته اصلی طبقه بندی کرد؛ 
الف) عوامل زیست محیطی و صنعتی:
_آلودگی هوا: وجود صنایع عظیم نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد، منجر به انتشار گسترده آلاینده های سرطانزای شناخته شده مانند بنزن، هیدروکربن های آروماتیک چندحلقهای (PAHs)، ذرات معلق (PM2.5/PM10) و
 دی اکسین ها شده است. این آلاینده ها مستقیماً با افزایش ریسک سرطانهای ریه، مثانه و لوسمی مرتبط هستند.
_آلودگی آب: منابع آبی استان (به ویژه رودخانه های کارون و کرخه) تحت تأثیر پساب های صنعتی، کشاورزی و فاضلابهای شهری قرار دارند. وجود باقیمانده سموم کشاورزی (علف هرز کش ها و حشره کش ها) و فلزات سنگین (مانند آرسنیک، سرب، جیوه) در آب و خاک، یک نگرانی جدی است. آرسنیک به تنهایی با سرطانهای پوست، مثانه و ریه ارتباط مستقیم دارد.
_گرد و غبار و ریزگردها: پدیده ریزگردها که منشأ داخلی (تالاب های خشک شده) و خارجی دارد، نه تنها باعث مشکلات تنفسی میشود، بلکه میتواند حامل فلزات سنگین و قارچها و باکتریهای بیماریزا باشد که اثر سینرژیک با سایر آلاینده ها دارد.
ب) عوامل مرتبط با سبک زندگی:
_رژیم غذایی: تغییر الگوی غذایی از رژیم سنتی به سمت مصرف بیشتر فست فودها، غذاهای فرآوری شده، قند و چربی های ناسالم و کاهش مصرف میوه و سبزیجات تازه، یک عامل خطر مهم است.
_چاقی و کم تحرکی: شیوع چاقی به عنوان یک عامل خطر برای انواع سرطان (پستان، کولورکتال و ...) در حال افزایش است.
_استعمال دخانیات: میزان مصرف سیگار و قلیان در استان بالا است که سهم بسزایی در بروز سرطانهای ریه، سر و گردن و مثانه دارد.
ج) عوامل اجتماعی-اقتصادی:
_فقر و محرومیت: برخی مناطق استان به ویژه مناطق روستایی و حاشیه نشین، با محرومیت از دسترسی به خدمات سلامت، غذای سالم و آب آشامیدنی سالم روبرو هستند.
_دسترسی به خدمات سلامت: اگرچه مراکز آنکولوژی پیشرفته در اهواز وجود دارد، اما دسترسی به خدمات غربالگری (مانند ماموگرافی و کولونوسکوپی) و تشخیص زودهنگام در تمام نقاط استان یکسان نیست. همچنین، دسترسی به درمانهای پیشرفته (رادیوتراپی، داروهای هدفمند) ممکن است با محدودیتهایی روبرو باشد.
در ادامه چالشهای اصلی بطور خلاصه بازنگری می شوند:
الف، کمبود مطالعات کوهورت گسترده و آینده نگر: برای اثبات قطعی رابطه علیّت بین آلایندههای خاص و بروز سرطان در جمعیت خوزستان، به مطالعات اپیدمیولوژیک قوی و طولانی مدت نیاز است.
ب، هماهنگی بین بخشی ضعیف: حل این بحران نیازمند همکاری وزارتخانه های بهداشت، نفت، صنعت، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست است که اغلب با چالشهای هماهنگی روبرو هستند که قصه تکراری تمام بحران ها و مشکلات خوزستان است. 
ج، تمرکز بر درمان به جای پیشگیری: اغلب منابع مالی و انسانی بیشتر صرف درمان بیماران میشود تا سرمایه گذاری بر روی راهبردهای پیشگیرانه و کاهش آلودگی در مبدأ.
د، افزایش آگاهی عمومی: سطح آگاهی جامعه در مورد عوامل خطر و اهمیت غربالگری نیاز به بهبود قابل توجهی دارد.
*راهبردها و پیشنهاداتی که می توانند قدری از رنج ناشی از سرطان را در خوزستان بکاهد.:
1_پیشگیری اولیه (حذف عامل خطر):
 _اجرای سختگیرانه قوانین زیست محیطی برای صنایع و نظارت مستمر بر آلایندههای خروجی.

_سرمایه گذاری بر تصفیه خانه های پیشرفته برای پسابهای صنعتی و شهری.
 _مدیریت پایدار منابع آب و احیای تالابها برای مقابله با ریزگردها.
 _کنترل استفاده از سموم کشاورزی و ترویج کشاورزی پایدار.
2_پیشگیری ثانویه (تشخیص زودهنگام):
 _اجرای برنامه های غربالگری سازمان یافته و در دسترس برای سرطانهای شایع (پستان، کولورکتال و دهانه رحم) در سطح استان.
 _تقویت سیستم ثبت سرطان برای جمع آوری دقیق و به روز داده ها.
 _آموزش پزشکان و کادر بهداشتی برای تشخیص زودهنگام علائم.
3_ارتقای آگاهی و توانمندسازی جامعه:
 _اجرای کمپینهای آموزشی گسترده در مورد عوامل خطر سرطان و سبک زندگی سالم از طریق رسانه های محلی.
_ترویج الگوی غذایی سالم با محوریت محصولات محلی و کاهش مصرف فست فود.
4_تقویت خدمات درمانی و پشتیبانی:
_تجهیز مراکز درمانی در شهرهای دیگر استان به غیر از اهواز.
 _تسهیل دسترسی به داروها و درمانهای پیشرفته برای همه بیماران.
 _ایجاد و تقویت خدمات حمایتی و تسکینی برای بیماران و خانوادههای آنها.

در مجموع وضعیت سرطان در خوزستان یک بحران چندوجهی است که ریشه در مسائل صنعتی، زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی دارد. حل این مشکل تنها با یک نسخه واحد ممکن نیست و نیازمند عزم ملی، همکاری بین بخشی و سرمایه گذاری بلندمدت بر روی پیشگیری است. در حالی که خدمات درمانی باید تقویت شوند،تا زمانی که عوامل خطرزای اصلی در استان مهار نشوند، نمیتوان انتظار داشت روند صعودی بروز سرطان متوقف شود. این موضوع نیازمند یک برنامه عملیاتی جامع با مسئولیت پذیری و پاسخگویی مشخص نهادهای ذیربط است.
این تحلیل بر اساس داده های عمومی و شناخته شده موجود است و برای ارائه یک گزارش دقیقتر، انجام مطالعات میدانی و دسترسی به داده های خام ثبت سرطان استان و همچنین اندازه گیری مستقیم آلاینده ها در نقاط مختلف ضروری است.