در صنایع و حفاظت از منابع آبی در ایران

شوشان ـ سید عابدین موسوی : کارشناس ارشد حقوق خصوصی و پژوهشگرحوزه حقوق معادن

کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که ایران با آن روبه‌روست. به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور، کاهش بارش‌ها و بروز خشک‌سالی‌های مداوم باعث شده منابع آبی به شدت محدود شوند.

در چنین شرایطی، تأمین آب برای صنایع، به‌ویژه صنایع آب‌بر مانند فولاد، سیمان، پتروشیمی و کشاورزی، تبدیل به یک چالش بزرگ شده است. این صنایع به مقدار زیادی آب نیاز دارند و مصرف زیاد آنها فشار بیشتری به منابع آبی وارد می‌کند. به همین دلیل، استفاده بهینه از آب و استفاده از منابع آب غیرمتعارف مانند پساب (آب فاضلاب تصفیه‌شده) به عنوان یک راهکار مهم برای کاهش فشار بر منابع طبیعی ضروری است.

استفاده از پساب می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کشور کمک کند و در عین حال هزینه‌های تأمین آب را پایین بیاورد. بسیاری از کشورهای دنیا به‌ویژه در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند، از پساب در صنایع خود استفاده می‌کنند و توانسته‌اند از این روش به‌خوبی بهره‌برداری کنند. در ایران هم با توجه به بحران آب، استفاده از پساب به عنوان یک راه حل برای تأمین آب صنایع و حفظ منابع آبی در حال تبدیل شدن به یک ضرورت است. البته این کار نیازمند رعایت قوانین و استانداردهای زیست‌محیطی است تا از آلودگی منابع آبی جلوگیری شود. به همین دلیل، استفاده از پساب به یک اولویت برای صنایع کشور تبدیل شده است.

در ایران، الزام قانونی و حقوقی استفاده از پساب (فاضلاب تصفیه‌شده) به‌ویژه برای تأمین آب مورد نیاز صنایع، تحت قوانین و مقررات متعدد و سختگیرانه قرار دارد. این الزامات به‌منظور حفظ منابع آبی، بهبود کیفیت محیط‌زیست و کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی تدوین شده‌اند. در این بخش، مهم‌ترین موارد قانونی و حقوقی که صنایع برای استفاده از پساب باید رعایت کنند، آمده است

الزامات قانونی دراسناد بالا دستی ( قانونی اساسی وسیاست های کلی )

بحث استفاده از پساب و حفاظت از منابع آبی در قوانین بالادستی و سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم اشاره شده است. این اشاره‌ها معمولاً در راستای حفاظت از منابع طبیعی، محیط‌زیست و مدیریت منابع آبی کشور هستند.

در قانون اساسی، حفاظت از منابع طبیعی و آب‌های کشور به‌طور کلی به‌عنوان یک مسئولیت عمومی و ملی ذکر شده است. به‌ویژه مواد زیر مرتبط با حفاظت از منابع آبی هستند در ماده 45 قانون اساسیمنابع طبیعی و عمومی مانند منابع آبی تحت مالکیت عمومی هستند و استفاده از آن‌ها باید در راستای منافع عمومی و با نظارت و مدیریت دولت صورت گیرد. همچنین طبق ماده 50 قانون اساسی به‌طور خاص بر حفاظت از محیط‌زیست تأکید شده و دولت موظف به جلوگیری از هرگونه آلودگی و تخریب محیط‌زیست می‌باشد، که شامل منابع آبی نیز می‌شود.

درسیاست‌های کلی نظام که توسط مقام معظم رهبری ابلاغ می‌شود، در زمینه‌های مختلف از جمله حفاظت از منابع آبی و مدیریت منابع طبیعی نکاتی دارند:در سیاست‌های کلی آب که توسط مقام معظم رهبری در سال‌های گذشته ابلاغ شده است، بر استفاده بهینه از منابع آبی، جلوگیری از هدررفت آب، حفظ و احیای منابع آبی و استفاده از منابع آبی غیرمتعارف مانند پساب تأکید شده است.

درسیاست‌های کلی محیط‌زیست نیز بر حفاظت از منابع طبیعی و کاهش آلودگی تأکید دارند و استفاده از پساب به‌عنوان یکی از راهکارهای حفظ منابع آبی و کاهش فشار بر منابع طبیعی در این سیاست‌ها مطرح شده است.

در سیاست‌های کلی بخش کشاورزی نیز به کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و استفاده از آب‌های غیرمتعارف (پساب و آب‌های شور) اشاره شده است. این سیاست‌ها در راستای کاهش مصرف منابع آبی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور طراحی شده‌اند.

قوانین برنامه ششم وهفتم توسعه

طبق قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، استفاده از پساب در برنامه‌های توسعه پایدار کشور تأکید شده است.در این برنامه، استفاده مجدد از پساب برای صنایع و کشاورزی به‌عنوان یک اولویت ملی در نظر گرفته شده و هدف آن کاهش مصرف آب‌های شیرین و استفاده بهینه از منابع آبی است.دولت موظف است زیرساخت‌های لازم برای بازچرخانی و استفاده مجدد از پساب‌ها را در صنایع فراهم کند.

همچنین طبق قانون برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه در ماده39 بند ب: الزام تأمین آب صنایع آب‌بَر (به جز غذایی، بهداشتی و آشامیدنی) از منابع آب غیرمتعارف (پساب یا آب دریا).همچنین بند ث: تکلیف وزارت نیرو به بازتخصیص آب مصرفی صنایع بزرگ و ابلاغ زمان‌بندی تأمین آب جایگزین.

متن ماده 39 قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران (1407 - 1403)به‌منظور اصلاح الگوی مصرف بهینه آب و ارتقای بهره‌وری، اقدامات زیر انجام می‌شود

بند ب - آب مورد نیاز صنایع آب‌بر (به جز صنایع غذایی، بهداشتی و آشامیدنی) باید از منابع آب غیرمتعارف تأمین شود، مثلاً پساب یا آب دریا. این یعنی استفاده از آب شرب برای صنایع بزرگ و آب‌بر باید محدود شود و جایگزین‌های غیرشرب مورد استفاده قرار گیرند.

بند ث - وزارت نیرو مکلف است ‌ با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت و نفت و سازمان حفاظت محیط‌ ‌زیست به‌منظور کاهش آب مصرفی بخش صنعت و معدن، ظرف سه‌ماه از لازم‌الاجرا شدن این قانون، نسبت به باز‌تخصیص آب مصرفی صنایع بزرگ آب‌بر در سراسر کشور و ابلاغ زمان‌بندی تامین آب جایگزین با اولویت منابع آبی نامتعارف اقدام نماید. در پایان زمان‌بندی ابلاغ‌شده، بهای آب متعارف تحویلی یا برداشتی صنایع بزرگ آب‌بر در صورت وجود ظرفیت منابع آبی نامتعارف و جایگزین در محدوده استقرار صنایع مزبور، معادل متوسط بهای ‌تمام‌شده ‌طرحهای تامین آب جایگزین تعیین می‌گردد. منابع حاصل‌ ‌به‌حساب درآمد شرکت مدیریت منابع آب ایران نزد خزانه‌داری کل کشور واریز و متناسب با وصول درآمد، صرف اجرای طرحهای استانی و ملی بخش آب و فاضلاب مصوب در قوانین بودجه سنواتی می‌گردد. شهرکها و نواحی صنعتی و صنایع و معادن مشمول این بند در دریافت تسهیلات و مزایده استفاده از پساب در اولویت هستند.

آيين نامه اجرايي بند (ت) ماده (38) قانون برنامه پنج ساله هفتم

هیئت وزیران در تاریخ 17/01/1404 آیین‌نامه اجرایی بند (ت) ماده (38) قانون برنامه پنج‌ساله هفتم را تصویب کرد که هدف آن تسهیل تخصیص منابع آب به صنایع و بهره‌برداری بهینه از منابع غیرمتعارف مانند پساب و آب دریا است. طبق این آیین‌نامه، صنایع آب‌بر (غیر از صنایع غذایی و بهداشتی) موظف به استفاده از پساب تصفیه‌شده هستند و وزارت نیرو مسئول بازتخصیص آب از منابع غیرمتعارف به صنایع در مناطق با کمبود منابع آبی است. همچنین، ایجاد بازار مبادله آب‌های نامتعارف و استفاده از تکنولوژی‌های نوین در تصفیه پساب، به منظور جلوگیری از آلودگی و ارتقای کیفیت محیط‌زیست، از دیگر الزامات این آیین‌نامه است. این سیاست‌ها به همکاری مؤثر بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف تأکید دارد تا بهره‌برداری پایدار از منابع آبی کشور تحقق یابد.

در نهایت، این آیین‌نامه با توجه به الزامات قانونی و شرایط خاص کشور در زمینه مدیریت منابع آبی، به‌طور خاص بر ضرورت همکاری بین وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف تأکید دارد تا در راستای توسعه پایدار منابع آبی، صنایع کشور از منابع غیرمتعارف به‌طور مؤثر بهره‌برداری کنند.  

قانون حفاظت از منابع آب

قانون توزیع عادلانه آب که در سال 1361 تصویب شده است، یکی از قوانین اصلی در این زمینه است که بر مدیریت منابع آبی کشور تأکید دارد. این قانون، استفاده از آب در بخش‌های مختلف به‌ویژه در صنایع را کنترل کرده و وظایف وزارت نیرو و سازمان‌های مربوطه را در مدیریت منابع آب و جلوگیری از بحران‌های آبی مشخص می‌کند.

ماده 1 قانون توزیع عادلانه آب به‌طور خاص تأکید دارد که تمام منابع آب کشور باید تحت مدیریت مرکزی قرار گیرد تا از برداشت بی‌رویه آب جلوگیری شود.

استفاده از پساب به‌عنوان منبع آب جایگزین باید بر اساس این قانون صورت گیرد و هرگونه مصرف آب باید با رعایت حداقل‌های استانداردهای زیست‌محیطی و بهداشتی باشد. درماده 15ممنوعیت هرگونه برداشت از منابع آب (شامل پساب) بدون مجوز وزارت نیرو و در ماده ۴۵ تکلیف صنایع به مصرف بهینه آب و استفاده از منابع جایگزین  مشخص شده است .

قانون حفاظت محیط‌زیست

این قانون، که تحت نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست اجرا می‌شود، به‌طور مستقیم بر کیفیت پساب و نحوه استفاده از آن در صنایع نظارت دارد. هدف از این قانون جلوگیری از آلودگی منابع آبی و به‌ویژه منابع آب زیرزمینی است.ماده 2 قانون حفاظت محیط‌زیست، استفاده از پساب را فقط در صورتی مجاز می‌شمارد که فرآیند تصفیه به‌طور کامل انجام شده و هیچ گونه آلودگی زیست‌محیطی نداشته باشد.

همچنین، ماده 15 قانون مدیریت پسماند به نحوه جمع‌آوری، حمل و دفع پساب‌ها پرداخته و از صنایع خواسته است تا در فرآیند تصفیه پساب‌ها از روش‌های استاندارد و به‌روز استفاده کنند.

بند ع قانون بودجه سال ۱۴۰۲

بند "ع" قانون بودجه سال 1402، وزارت نیرو را موظف می‌کند که ظرف سه ماه پس از ابلاغ قانون، اقدام به بازتخصیص آب مصرفی صنایع و معادن کند و زمان‌بندی تأمین آب جایگزین، به ویژه از منابع آبی غیرمتعارف مانند پساب را اعلام نماید. در این فرآیند، صنایع آب‌بر و معادن از جمله صنایع مشمول استفاده از پساب خواهند بود و در دریافت تسهیلات و مزایده‌های مرتبط با استفاده از پساب، اولویت دارند. همچنین، وزارت نیرو باید بهای آب مصرفی را طبق متوسط بهای تمام‌شده طرح‌های جایگزین تعیین کرده و در نهایت از صنایع مربوطه صد درصد هزینه آب را دریافت نماید. منابع حاصل از این فرآیند باید به حساب شرکت مدیریت منابع آب ایران واریز شود تا برای پروژه‌های اولویت‌دار تأمین و انتقال آب، احیای منابع آبی و آبرسانی به مناطق محروم هزینه شود. وزارتخانه‌های نیرو و صنعت موظف به گزارش‌دهی مستمر از اجرای این بند هستند.

قانون مدیریت پسماندها

طبق قانون مدیریت پسماند، صنایع باید از روش‌های استاندارد برای تصفیه پساب‌های صنعتی استفاده کنند. این قانون تأکید دارد که تمام پساب‌های صنعتی باید تحت فرآیندهای جداسازی و تصفیه مناسب قرار گیرند تا هیچ گونه آلودگی در محیط‌زیست باقی نماند.صنایع موظف هستند که پس از تصفیه، پساب را به گونه‌ای مصرف کنند که بر محیط‌زیست اثر منفی نگذارد.

قانون اصلاح الگوی مصرف آب

این قانون که در راستای کاهش فشار بر منابع آبی تصویب شده، به استفاده بهینه از منابع آبی تأکید دارد. طبق این قانون، صنایع باید از روش‌های بهینه مصرف آب بهره‌برداری کنند و در این راستا استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در اولویت قرار می‌گیرد.

صنایع موظف به رعایت اصول اقتصاد آب و کاهش هدررفت آب هستند، که یکی از راهکارهای آن استفاده از پساب تصفیه‌شده است.

 قانون حفاظت از تالاب‌ها و منابع آبی

این قانون به‌طور خاص بر حفاظت از تالاب‌ها، آبخوان‌ها و منابع آبی در برابر آلودگی‌های صنعتی و شهری تأکید دارد.

استفاده از پساب در صنایع باید به‌گونه‌ای باشد که از آلودگی منابع آبی جلوگیری شود. در صورت عدم رعایت استانداردهای محیط‌زیستی، صنایع ممکن است مجاز به استفاده از پساب نباشند.

آیین‌نامه‌ها و استانداردها:

آیین‌نامه اجرایی ماده ۲۱ قانون حفاظت آب (تشویق به بازچرخانی) و استاندارد ملی شماره ۵۱۱۹ (حدود مجاز آلاینده‌ها) و ۱۵۴۰۰ (کیفیت آب بازچرخانی).

تذکر: در صورت عدم رعایت الزامات، قطع انشعاب، اعمال جریمه نقدی و پیگرد قضایی محتمل است.

دستورالعمل‌های وزارت نیرو

وزارت نیرو و به‌ویژه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، مسئول تدوین و نظارت بر دستورالعمل‌های استفاده از پساب در صنایع هستند.بر اساس دستورالعمل‌های وزارت نیرو، صنایع باید از پساب‌های تصفیه‌شده طبق استانداردهای تعیین‌شده استفاده کنند. این دستورالعمل‌ها در بخش‌های مختلف از جمله صنایع فولاد، سیمان، پتروشیمی و نفت و گاز برای رعایت کیفیت آب و جلوگیری از آلودگی در فرآیندهای صنعتی اعمال می‌شود.

دستورالعمل‌های وزارت نیرو همچنین به صنایع توصیه می‌کند که تصفیه پساب‌ها را با استفاده از روش‌های نوین، مانند اسمز معکوس و فیلترهای نانو انجام دهند.

در ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی (باب تعزیرات)، به‌وضوح هر اقدامی که منجر به آلودگی محیط زیست شود، تهدیدی علیه بهداشت عمومی دانسته شده است و متخلف علاوه بر رفع آلودگی، به مجازات‌هایی همچون حبس یا جزای نقدی محکوم می‌شود. این ماده در راستای حمایت از محیط زیست و به‌ویژه حفظ منابع آبی در برابر آلودگی‌های ناشی از فاضلاب‌های صنعتی و معادن است.

ضمانت‌های اجرایی و جریمه‌های قانونی در استفاده از پساب

مطابق ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی، اگر استفاده یا تصفیه نادرست پساب باعث آلودگی محیط زیست یا منابع آبی شود، افراد مسئول می‌توانند علاوه بر رفع آلودگی، به حبس یا جزای نقدی محکوم شوند. این مجازات‌ها به‌ویژه برای صنایع معدنی و دیگر صنایعی که از پساب استفاده می‌کنند، در صورت عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، اعمال می‌شود.

ابطال یا تعطیلی مجوز بهره‌برداری: سازمان حفاظت محیط زیست می‌تواند در صورتی که یک واحد صنعتی یا معدنی ملاحظات زیست‌محیطی را رعایت نکند و به محیط زیست آسیب برساند، مجوز بهره‌برداری آن واحد را ابطال یا تعطیل کند. این اقدام، به‌ویژه در مورد صنایع آلاینده‌ای که از پساب تصفیه‌شده استفاده می‌کنند، در صورتی که استانداردهای محیط‌زیستی را رعایت نکنند، قابل اجرا است.

عوارض آلایندگی:طبق قانون بودجه سالانه، صنایع آلاینده به‌ویژه صنایعی که از پساب استفاده می‌کنند، موظف به پرداخت عوارض آلایندگی هستند. این عوارض به‌عنوان ابزاری برای کاهش آلودگی و ایجاد انگیزه برای اجرای استانداردهای زیست‌محیطی در نظر گرفته شده است. این عوارض می‌تواند برای تأمین هزینه‌های پاکسازی و تصفیه محیط‌زیست استفاده شود و همچنین به‌عنوان یک عامل بازدارنده برای صنایع آلاینده عمل کند.

موفقیت‌های صنعت ایران در بهره‌برداری از پساب

در ایران، برخی از شرکت‌های صنعتی در زمینه استفاده از پساب موفقیت‌هایی را کسب کرده‌اند و از این منابع غیرمتعارف به‌طور مؤثر در فرآیندهای تولیدی خود بهره‌برداری کرده‌اند. یکی از موفق‌ترین نمونه‌ها، شرکت فولاد مبارکه اصفهان است که توانسته است با ایجاد تأسیسات تصفیه پساب، حجم زیادی از پساب‌های شهری را تصفیه و برای تأمین آب مورد نیاز خود به‌ویژه در فرآیندهای خنک‌سازی و آبیاری استفاده کند. این شرکت با استفاده از فناوری‌های پیشرفته تصفیه، موفق به بهینه‌سازی مصرف آب در واحدهای تولیدی خود شده است. همچنین، شرکت سیمان سفید نی ریز در استان فارس با بهره‌گیری از سیستم‌های پیشرفته تصفیه پساب، توانسته است آب مورد نیاز فرآیند تولید سیمان را از پساب‌های شهری تأمین کند، به‌طوری که هیچ‌گونه آلودگی زیست‌محیطی به دنبال نداشته باشد. در صنعت پتروشیمی نیز، شرکت‌هایی مانند پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی زاگرس با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تصفیه آب و استفاده از فناوری‌های پیشرفته، توانسته‌اند پساب‌های تصفیه‌شده را برای فرآیندهای تولیدی خود به‌طور مؤثر به کار گیرند. در صنعت نفت و گاز، شرکت نفت و گاز پارس نیز با بهره‌برداری از پساب‌های تصفیه‌شده برای عملیات خنک‌سازی و کاهش مصرف آب شیرین، نقش مؤثری در کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی ایفا کرده است.

علاوه بر این، شرکت‌های آب و فاضلاب در برخی استان‌ها به‌ویژه در تهران، به‌طور فعال از پساب‌های تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و تأمین نیازهای غیر شرب شهری استفاده می‌کنند. در پالایشگاه‌های نفتی همچون پالایش نفت تهران نیز از پساب‌های صنعتی تصفیه‌شده برای خنک‌سازی و آبیاری استفاده می‌شود. در صنایع بزرگ مانند صنایع فولاد خوزستان، استفاده از پساب در فرآیندهای تولیدی از جمله خنک‌سازی، به‌طور موفقی پیاده‌سازی شده است.

با وجود این پیشرفت‌ها، استفاده از پساب در برخی صنایع به‌ویژه در صنایع کوچک و متوسط هنوز با چالش‌هایی مواجه است، از جمله کمبود زیرساخت‌های مناسب برای تصفیه و بازچرخانی پساب‌ها و ضعف در نظارت و پیگیری‌های اجرایی. صنایع بزرگ مانند فولاد و پتروشیمی با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تصفیه و استفاده از فناوری‌های نوین توانسته‌اند به‌طور مؤثری از پساب استفاده کنند. به‌طور کلی، در حالی که در برخی از صنایع بزرگ پیشرفت‌های خوبی در این زمینه حاصل شده، برای توسعه این روند در سایر صنایع، نیاز به تقویت زیرساخت‌ها، نظارت مؤثر و فرهنگ‌سازی در سطح صنایع کوچک و متوسط است.

اجرای مؤثر قوانین استفاده از پساب در صنایع ایران با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها کمبود زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری، تصفیه و استفاده مجدد از پساب‌ها می‌باشد. بسیاری از صنایع به دلیل عدم وجود تأسیسات مناسب یا استفاده از سیستم‌های قدیمی قادر به بهره‌برداری بهینه از پساب‌ها نیستند. همچنین، ضعف در نظارت و پیگیری‌های اجرایی به ویژه در صنایع کوچک و متوسط یکی دیگر از موانع جدی است. هرچند در برخی صنایع بزرگ مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی گام‌های مثبتی برداشته شده است و دولت نیز با ارائه تسهیلات و مشوق‌ها به حمایت از صنایع در جهت استفاده از پساب‌ها پرداخته، اما هنوز نیاز به تقویت زیرساخت‌ها، نظارت دقیق‌تر و فرهنگ‌سازی در سطح صنایع به‌ویژه صنایع کوچک و متوسط احساس می‌شود.

در نهایت، استفاده از پساب به‌عنوان یک راهکار مؤثر برای کاهش فشار بر منابع آبی طبیعی و تأمین آب صنایع در ایران، در چارچوب قوانین مختلف از جمله قانون برنامه‌های ششم و هفتم توسعه و قانون توزیع عادلانه آب مطرح شده است. با وجود این قوانین، برای اجرای کامل آن‌ها باید چالش‌های موجود در زمینه زیرساخت‌ها و نظارت برطرف شود. استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه پساب، همکاری مؤثر بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها، و تقویت ظرفیت‌های صنایع برای استفاده بهینه از منابع آبی می‌تواند به توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی کمک کرده و کشور را در مسیر بهینه‌سازی مصرف آب و ارتقای تولید صنعتی و اقتصادی قرار دهد.