پدافند غیرعامل در صنایع معدنی: سنگری نوین برای امنیت اقتصادی و ملی

شوشان ـ   سید عابدین موسوی :

در نگاه نخست، اصطلاح «پدافند غیرعامل» ممکن است مفهومی پیچیده یا حتی نگران‌کننده به نظر برسد؛ واژه‌ای که ذهن را به سمت تهدیدات نظامی و شرایط بحرانی سوق می‌دهد. اما در واقع، جوهره پدافند غیرعامل بسیار ساده و کاربردی است: طراحی و مدیریت زیرساخت‌ها به‌گونه‌ای که در برابر انواع تهدیدات، کمترین آسیب را ببینند و فعالیت‌های حیاتی کشور متوقف نشود.

اگر اقتصاد ملی را به یک موجود زنده تشبیه کنیم، معادن و صنایع معدنی در حکم قلب تپنده آن هستند. توقف حتی کوتاه‌مدت این قلب، می‌تواند زنجیره‌ای از اختلالات را در صنایع پایین‌دستی، اشتغال، صادرات و در نهایت معیشت مردم ایجاد کند. از همین‌رو، پدافند غیرعامل در صنایع معدنی نه یک موضوع حاشیه‌ای، بلکه بخشی از امنیت اقتصادی و ملی کشور محسوب می‌شود.

معدن و صنایع معدنی، ستون فقرات بسیاری از بخش‌های اقتصادی‌اند. فولاد، مس، آلومینیوم، عناصر نادر خاکی و مواد معدنی صنعتی، مواد اولیه صنایعی هستند که از ساخت‌وساز و انرژی تا صنایع دفاعی و فناوری‌های پیشرفته را تغذیه می‌کنند. هرگونه اختلال در تولید یا فرآوری این مواد، اثر دومینویی بر کل اقتصاد بر جای می‌گذارد.

با این حال، در نگاه سنتی به پدافند غیرعامل در ایران، تمرکز غالباً بر تأسیسات نفت، گاز، پتروشیمی یا مراکز هسته‌ای بوده و معادن و کارخانجات فرآوری معدنی، کمتر به‌عنوان اهداف راهبردی مورد توجه قرار گرفته‌اند. این در حالی است که آسیب به تولید سنگ‌آهن، مس یا آلومینیوم، می‌تواند آثار اقتصادی و حتی اجتماعی‌ای کمتر از آسیب به یک پالایشگاه نداشته باشد.

در دنیای امروز، تهدید دیگر الزاماً به معنای حمله فیزیکی یا نظامی نیست. ماهیت تهدیدها تغییر کرده و چندبُعدی شده است. تهدیدات نوین می‌توانند در قالب‌های زیر بروز کنند:

- تهدیدات سایبری: حمله به سامانه‌های کنترل صنعتی (SCADA)، اختلال در اتوماسیون معادن، یا دستکاری داده‌های تولید و ایمنی

- تهدیدات اقتصادی: تحریم، قطع زنجیره تأمین، یا وابستگی به تجهیزات و نرم‌افزارهای خارجی

- تهدیدات محیط‌زیستی و زیستی: حوادث ناشی از عدم رعایت استانداردها که منجر به توقف اجباری فعالیت‌ها می‌شود

- تهدیدات کالبدی و زیرساختی: آسیب به خطوط انتقال انرژی، آب یا حمل‌ونقل

در چنین شرایطی، پدافند غیرعامل به‌عنوان مجموعه‌ای از اقدامات غیرمسلحانه، نقش کلیدی در کاهش آسیب‌پذیری، افزایش تاب‌آوری و تضمین تداوم تولید ایفا می‌کند.

پدافند غیرعامل؛ از الزام قانونی تا ضرورت مدیریتی

پدافند غیرعامل در اسناد بالادستی کشور، صرفاً یک توصیه اخلاقی یا فنی نیست، بلکه یک الزام قانونی و حاکمیتی به شمار می‌آید. با این حال، چالش اصلی آن است که این مفهوم در بسیاری از پروژه‌های معدنی، هنوز به‌صورت تشریفاتی و برای «رفع تکلیف» دیده می‌شود، نه به‌عنوان بخشی از راهبرد کلان مدیریت.

در حالی که رویکرد صحیح آن است که پدافند غیرعامل:

- از مرحله طراحی معدن و کارخانه لحاظ شود

- در تصمیمات سرمایه‌گذاری نقش داشته باشد

- و به یک فرهنگ مدیریتی تبدیل شود، نه یک بند الحاقی در گزارش‌ها

محورهای کلیدی پدافند غیرعامل در صنایع معدنی

 تقویت و عمق‌بخشی به دفاع سایبری

هوشمندسازی معادن و استفاده از سامانه‌های دیجیتال، یک مسیر اجتناب‌ناپذیر است. اما این تحول، بدون توجه به امنیت سایبری، می‌تواند خود به یک نقطه ضعف راهبردی تبدیل شود. پدافند غیرعامل ایجاب می‌کند که:

- سامانه‌های کنترل صنعتی به‌صورت لایه‌ای ایمن‌سازی شوند

- وابستگی به نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای پرریسک خارجی کاهش یابد

- تأمین‌کنندگان تجهیزات هوشمند، از نظر امنیتی ارزیابی و تأیید صلاحیت شوند

- پایش مداوم شبکه‌ها با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان انجام گیرد

یک حمله سایبری موفق می‌تواند بدون شلیک حتی یک گلوله، یک مجتمع معدنی بزرگ را برای هفته‌ها یا ماه‌ها از مدار خارج کند.

 استفاده هوشمندانه از ظرفیت کالبدی معادن

صنعت معدن، به‌ویژه در بخش معادن زیرزمینی، به‌طور ذاتی دارای ظرفیت‌های کم‌نظیر پدافندی است. فضاهای زیرزمینی می‌توانند در شرایط خاص، به‌عنوان:

- مراکز پشتیبان و فرماندهی

- محل ذخیره اقلام و مواد حیاتی

- یا پناهگاه‌های ایمن در شرایط بحران

مورد استفاده قرار گیرند. این ظرفیت کالبدی، در بسیاری از طرح‌های توسعه معدنی نادیده گرفته می‌شود، در حالی که می‌تواند بخشی از راهبرد پدافند غیرعامل کشور باشد

 تاب‌آوری انرژی و زیرساخت‌های حیاتی

تجربه خاموشی‌های برق و قطعی گاز در سال‌های اخیر، به‌روشنی نشان داد که وابستگی کامل صنایع معدنی به یک منبع انرژی یا یک خط انتقال، یک ریسک جدی است. پدافند غیرعامل در این حوزه بر موارد زیر تأکید دارد:

- تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی (برق، گاز، انرژی‌های تجدیدپذیر)

- ایجاد ظرفیت‌های تولید برق در محل (DG و CHP)

- افزایش ذخایر راهبردی سوخت برای شرایط اضطراری

تداوم تولید در شرایط بحران، بدون امنیت انرژی، صرفاً یک شعار است.

پدافند غیرعامل سرمایه‌گذاریاست نه هزینه

یکی از موانع اجرای جدی پدافند غیرعامل در صنایع معدنی، نگاه کوتاه‌مدت اقتصادی است. این رویکرد، اقدامات پدافندی را «هزینه اضافی» تلقی می‌کند. در حالی که واقعیت دقیقاً برعکس است.

پدافند غیرعامل: سرمایه‌گذاری برای تداوم تولید است تضمین‌کننده حفظ اشتغال در شرایط بحرانی است و نقش مهمی در ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور داردهزینه پیشگیری، همواره به‌مراتب کمتر از هزینه توقف تولید، بازسازی، یا جبران خسارات ملی است.

الزامات قانونی

در زمینه پدافند غیرعامل در صنایع معدنی، تعدادی از الزامات قانونی و مقررات حاکم بر این موضوع وجود دارند که باید در طراحی، اجرا و مدیریت پروژه‌های معدنی در نظر گرفته شوند. در ایران، پدافند غیرعامل نه تنها یک توصیه فنی بلکه یک الزام قانونی و حاکمیتی است که در اسناد بالادستی کشور مورد تاکید قرار گرفته است. در ادامه، به برخی از این الزامات قانونی اشاره می‌کنم

 قانون پدافند غیرعامل جمهوری اسلامی ایران

قانون پدافند غیرعامل، که در سال ۱۳۹۰ به تصویب رسید، یکی از مهم‌ترین اسناد قانونی در این زمینه است. این قانون، الزامات و اصول کلی پدافند غیرعامل را تعیین می‌کند و بر لزوم توجه به امنیت زیرساخت‌های حیاتی کشور از جمله در صنایع معدنی تأکید دارد. برخی از مهم‌ترین مفاد این قانون عبارتند از:

ماده ۱: در این ماده، مفهوم پدافند غیرعامل به‌طور جامع تعریف شده است و شامل تمامی اقدامات غیرنظامی برای کاهش آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات و حفظ کارایی زیرساخت‌های حیاتی کشور است.

ماده ۲: این ماده تأکید دارد که تمامی دستگاه‌ها و ارگان‌های اجرایی کشور موظف به رعایت اصول پدافند غیرعامل در پروژه‌های عمرانی، صنعتی، و زیرساختی خود هستند.

ماده ۵: بر ضرورت تدوین و اجرایی کردن برنامه‌های پدافند غیرعامل در تمام وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها تأکید شده است.

آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی

پس از تصویب قانون پدافند غیرعامل، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مربوطه آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هایی را برای پیاده‌سازی این قانون در صنایع مختلف، از جمله صنعت معدن، تدوین کرده‌اند. این آیین‌نامه‌ها معمولاً بر موارد زیر تأکید دارند:

ایمن‌سازی زیرساخت‌ها: تمامی پروژه‌های معدنی باید با رعایت اصول پدافند غیرعامل از نظر ایمنی زیرساخت‌ها، از جمله تأسیسات تولید، انتقال انرژی، و سامانه‌های کنترل صنعتی طراحی شوند.

پیش‌بینی سناریوهای بحران: در هر پروژه معدنی، باید سناریوهای مختلف تهدید از جمله بحران‌های سایبری، طبیعی، و اقتصادی شبیه‌سازی شده و برنامه‌های اجرایی برای مقابله با آن‌ها تدوین گردد

سیاست‌ها و برنامه‌های کلان ملی

در اسناد بالادستی کشور مانند سند چشم‌انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران، سیاست‌های کلی نظام، و برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تأکید بر ضرورت ارتقای امنیت اقتصادی و ملی کشور از طریق حفاظت از زیرساخت‌های کلیدی، از جمله معادن و صنایع معدنی، وجود دارد. این اسناد ضمن شفاف‌سازی اولویت‌های کلان کشور، به‌ویژه در زمان بحران‌ها و تهدیدات، بر لزوم توجه به امنیت زیرساخت‌ها و استفاده از ظرفیت‌های داخلی برای کاهش وابستگی به منابع خارجی تأکید دارند.

قانون حمایت از صنایع معدنی

قانون حمایت از صنایع معدنی ایران، به‌ویژه در مواردی که به ارتقای تاب‌آوری و امنیت این صنایع مربوط می‌شود، می‌تواند شامل ملاحظاتی در زمینه پدافند غیرعامل باشد. این قانون، علاوه بر حمایت‌های مالی، بر لزوم توجه به استانداردهای ایمنی و پایداری در فعالیت‌های معدنی تأکید دارد.

سیاست‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت

وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران نیز در راستای سیاست‌های کلی کشور، برنامه‌ها و دستورالعمل‌هایی برای بهبود امنیت زیرساخت‌های صنعتی، از جمله معادن، تدوین کرده است. این وزارتخانه معمولاً در پروژه‌های معدنی، لزوم پیاده‌سازی تدابیر پدافند غیرعامل در مراحل طراحی، ساخت، و بهره‌برداری را به‌طور جدی پیگیری می‌کند.

استانداردها و دستورالعمل‌های سازمان‌های بین‌المللی

در سطح بین‌المللی، برخی استانداردهای معتبر و دستورالعمل‌ها در زمینه پدافند غیرعامل وجود دارند که باید توسط صنایع معدنی ایران نیز رعایت شوند. به‌عنوان مثال، استانداردهای سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO) و دستورالعمل‌های اتحادیه جهانی معادن (ICMM) بر موضوعات امنیت سایبری، پایداری محیط‌زیستی، و ایمن‌سازی زیرساخت‌ها تأکید دارند.

چالش‌های اجرایی و کمبودهای موجود

اگرچه بسیاری از این قوانین و دستورالعمل‌ها وجود دارند، اما چالش‌هایی در زمینه اجرای مؤثر آن‌ها در صنعت معدن به‌ویژه در پروژه‌های جدید وجود دارد. به‌طور خاص، این چالش‌ها شامل موارد زیر هستند:

عدم توجه کافی در مراحل اولیه طراحی پروژه‌ها: بسیاری از پروژه‌های معدنی، در مراحل طراحی به‌طور جدی به اصول پدافند غیرعامل توجه نمی‌کنند.

کمبود آموزش و فرهنگ‌سازی: در سطح مدیران و کارکنان، آموزش‌های کافی در زمینه اصول پدافند غیرعامل و تهدیدات نوین وجود ندارد.

پایین بودن بودجه‌های اختصاصی برای اقدامات پدافندی: به دلیل نگاه کوتاه‌مدت اقتصادی، بسیاری از شرکت‌ها از اختصاص منابع کافی برای اقدامات پدافند غیرعامل خودداری می‌کنند.

در عصر تهدیدات نوین، امنیت دیگر مفهومی صرفاً نظامی نیست. امنیت اقتصادی، صنعتی و زیرساختی، به همان اندازه اهمیت دارد و صنعت معدن در قلب این معادله قرار گرفته است. پدافند غیرعامل در صنایع معدنی، سنگری نوین برای دفاع از تولید، اشتغال و منافع ملی است.

مدیران، سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران این حوزه باید بپذیرند که امنیت و پایداری، از اعماق زمین آغاز می‌شود. بی‌توجهی به اصول پدافند غیرعامل در معادن، می‌تواند در شرایط بحران، به یک فاجعه ملی در زنجیره تولید تبدیل شود. اکنون زمان آن رسیده است که پدافند غیرعامل، از حاشیه گزارش‌ها به متن تصمیم‌گیری‌های راهبردی صنعت معدن منتقل شود. پدافند غیرعامل در صنایع معدنی ایران نه تنها یک الزام قانونی، بلکه یک ضرورت استراتژیک برای حفظ امنیت اقتصادی و ملی محسوب می‌شود. با پیاده‌سازی صحیح این اصول، می‌توان از بروز بحران‌های جدی در این حوزه جلوگیری کرد و پایداری و تاب‌آوری این صنایع را در برابر تهدیدات نوین تضمین نمود.