تخصص‌گرایی؛ پلی میان مدیریت علمی و تعالیم اسلامی

شوشان - مسلم سلیمانی (دین پژوه) :

در جهان پررقابت امروز، موفقیت سازمان‌ها و نهادها در گرو بهره‌وری حداکثری و استفاده بهینه از منابع است. یکی از کلیدی‌ترین راهبردها برای دستیابی به این هدف، «تخصصی کردن وظایف» و سپردن کار به اهل آن است. در نگاه اول، این مفهوم، ریشه در مکاتب مدیریت مدرن غرب دارد؛ اما با تأمل در متون اصیل اسلامی، درمی‌یابیم که این اصل، قرن‌ها پیش در آیین حیات‌بخش اسلام با صراحت و عمق بیشتری مطرح شده است.

تیلوریسم: بنیان‌گذار مدیریت علمی

در غرب، فردریک وینسلو تیلور را پدر مدیریت علمی می‌دانند. مکتب «تیلوریسم» بر این پایه استوار است که برای افزایش بازدهی، باید مشاغل را به اجزای کوچک‌تر و ساده‌تر تقسیم کرد و سپس هر جزء را به فردی سپرد که در انجام آن جزء، بیشترین مهارت و سرعت را دارد. تیلور معتقد بود با استانداردسازی روش‌ها، انتخاب افراد بر اساس شایستگی و آموزش علمی آنان، می‌توان به بهره‌وری چشمگیری دست یافت (Taylor, 1911). در این نگاه، انسان به عنوان یک «منبع» در نظر گرفته می‌شود که باید با حداکثر کارایی از آن بهره‌برداری کرد. اگرچه نگاه صرفاً مکانیکی تیلور به انسان، بعدها با انتقادات زیادی روبرو شد، اما هسته مرکزی اندیشه او، یعنی «کارمحوری و تخصص‌گرایی»، همچنان به عنوان یک اصل بنیادین در مدیریت پذیرفته شده است.

اسلام: تخصص در پرتو امانتداری

اسلام با ارایه‌ی منظومه‌ای جامع از زندگی، برای مدیریت و تقسیم کار نیز راهکارهایی حکیمانه دارد. در نگاه اسلامی، «تخصص» شرط لازم است، اما شرط کافی نیست. این نگاه را می‌توان در دو محور اصلی خلاصه کرد:

۱. تأکید بر علم و تخصص :
قرآن کریم به صراحت میان افراد دارای علم و بی‌علم تمایز قائل می‌شود و می‌فرماید:«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» (زمر/۹)؛ «بگو: آیا کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟». این آیه به روشنی بیانگر آن است که در نظام ارزشی اسلام، علم و دانایی، مبنای برتری و شایستگی برای تصدی امور است. سپردن کاری به فرد غیرمتخصص، نه تنها بی‌عدالتی در حق سازمان است، بلکه ظلم به خود فرد و جامعه محسوب می‌شود؛ چرا که او را در موقعیتی قرار داده‌اند که توانایی انجام صحیح آن را ندارد.

۲. لزوم امانتداری :
در کنار تخصص،اسلام بر اصل «امانتداری» تأکید می‌ورزد. خداوند در قرآن خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا» (نساء/۵۸)؛ «بی‌گمان خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان بسپارید». این آیه در گسترده‌ترین معنای خود، شامل سپردن پست‌ها و مسئولیت‌ها به افراد شایسته و «اهل» آن می‌شود. فرد «اهل» کسی است که هم از تخصص لازم برخوردار باشد و هم دارای تقوا و امانتداری باشد تا از موقعیت خود سوءاستفاده نکند.

روایات: هشدارهای جدی درباره بی کفایتی

ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز با بیانات گویا، خطر سپردن کار به غیر اهل آن را هشدار داده‌اند. حضرت علی (ع) در کلامی ژرف و هشداردهنده می‌فرمایند: «مَنْ وَضَعَ الْأَمْرَ فِی غَیْرِ أَهْلِهِ فَقَدْ تَوقَّعَ الْفَسَادَ» (تمیمی آمدی، غررالحکم)؛ «هر کس کاری را به غیر اهلش بسپارد، باید منتظر فساد باشد». این روایت به وضوح پیامدهای شوم مدیریت غیرتخصصی را بیان می‌کند. فسادی که از این ناحیه ایجاد می‌شود، تنها به اتلاف منابع مالی محدود نمی‌شود، بلکه به بی‌اعتمادی عمومی، تضعیف انگیزه نیروهای متخصص، و در نهایت، فروپاشی بنیان‌های اخلاقی سازمان می‌انجامد.

جمع‌بندی: تلفیق خردمندانه

بنابراین، می‌توان دریافت که اسلام نه تنها با اصل بنیادین مدیریت علمی، یعنی «تخصص‌گرایی» مخالفتی ندارد، بلکه آن را با افزودن مولفه حیاتی «امانتداری» تکمیل و تعالی می‌بخشد. تیلوریسم، انسان را به چشم یک ابزار می‌نگرد، اما اسلام در عین تأکید بر کارایی، به کرامت انسانی، اخلاق و مسئولیت‌پذیری فرد در قبال خدا و جامعه نیز می‌اندیشد.

برای ساختن سازمانی پویا و جامعه‌ای پیشرو، باید پلی استوار بین «مدیریت علمی» و «تعالیم اسلامی» زد. مدیران و سیاست‌گذاران ما موظفند با ایجاد سازوکارهای شفاف برای جذب، گزینش و ارتقای نیروی انسانی، ضریب شایسته‌سالاری را افزایش دهند. معیار انتخاب، باید «تخصص» و «امانتداری» به صورت توأمان باشد. تنها در این صورت است که می‌توان از بروز فساد جلوگیری کرد، منابع ملی را حفظ نمود و مسیر توسعه و پیشرفت را با سرعت و استواری بیشتری پیمود. به یاد داشته باشیم که نادیده گرفتن این آموزه‌های الهی و انسانی، تنها به معنای عقب‌ماندگی مدیریتی نیست، بلکه نادیده گرفتن فرمانی صریح از سوی پروردگار است.

---

منابع مورد استناد در متن :

· قرآن کریم، سوره زمر، آیه ۹.
· قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۵۸.
· تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد. (بیتا). غررالحکم و دررالکلم.
· Taylor, F. W. (1911). The Principles of Scientific Management. Harper & Brothers.

در این کانال منتظر شما هستیم
https://chat.whatsapp.com/EjfjGUV5J4l3qpMOb1ohPg