بارش‌های اخیر و ضرورت پرهیز از تفسیرهای ساده‌انگارانه

شوشان ـ ولی‌الله شجاع‌پوریان :

بارش گسترده برف و باران در روزهای گذشته در سراسر کشور، اگرچه در برخی مناطق با پیامدها و خسارت‌هایی همراه بود، اما با نزول این برکت الهی، قفل آسمان بسته گشوده شد و بار دیگر امید و طراوت به سرزمین ایران بازگشت. با این حال، بارش‌های اخیر از چند منظر اساسی و کارشناسی قابل بررسی است:
*۱- بارش‌ها و تداوم بحران ساختاری کم‌آبی*
ایران سال‌هاست با پدیده خشکسالی مزمن، کاهش منابع آب تجدیدپذیر و افت مداوم ذخایر آب زیرزمینی مواجه است. این بارش‌ها، هرچند می‌توانند به‌طور مقطعی بخشی از کمبودها و تهدیدهای موجود را کاهش دهند یا زمان بروز برخی بحران‌ها را به تأخیر اندازند، اما واقع‌بینانه آن است که قادر به جبران چشم‌انداز نگران‌کننده کم‌آبی پیش‌روی کشور نیست.
نکته مهم آن است که این بارش‌ها نباید سبب ساده‌انگاری یا غفلت از مدیریت یکپارچه منابع آب، اصلاح الگوی مصرف و بازنگری در شیوه‌های بهره‌برداری از ظرفیت‌های طبیعی شوند. سال‌ها کم‌بارشی، همراه با ضعف حکمرانی آب و استفاده غیربهینه از منابع، کشور را در وضعیت زیست‌محیطی شکننده‌ای قرار داده است.
*۲- فقدان برنامه مؤثر برای مهار و بهره‌برداری از رواناب‌ها*
با وجود بارش‌های مناسب، نشانه‌ای از اقدام فراگیر و مبتنی بر برنامه‌ریزی برای جمع‌آوری، ذخیره و هدایت آب‌های حاصل از بارش‌ها مشاهده نمی‌شود. بخش قابل توجهی از رواناب‌ها یا در قالب سیلاب‌های مخرب به مردم خسارت وارد می‌کند و یا بدون بهره‌برداری مؤثر، از چرخه مصرف خارج شده و تبخیر می‌شوند.
در بسیاری از شهرها و مناطق کشور، با حداقل تدبیر مهندسی و طراحی سامانه‌های هدایت رواناب، می‌توان آب‌های ناشی از بارندگی را به پهنه‌های مشخص هدایت یا در فرآیند تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی مورد استفاده قرار داد. بهره‌گیری از تجارب موفق جهانی در جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و بازچرخانی آب‌های سطحی، ضرورتی استراتژیک در سیاست‌گذاری منابع آب کشور محسوب می‌شود.
*۳- تفسیرهای غیرعلمی از پدیده‌های طبیعی و پیامدهای آن*
جهان مجموعه‌ای از اسباب و علل دقیق و قانونمند است و در نگاه الهیاتی، خداوند «مسبب‌الاسباب» است. با این حال، تقلیل عاملیت الهی در طبیعت به تبیین‌هایی نظیر نسبت دادن بارش یا کم‌بارشی به رفتارهای اجتماعی یا فردی، حتی اگر از سر حسن نیت باشد، نه دیدگاهی علمی است و نه کمکی به تعمیق فهم دینی می‌کند.
بارندگی‌های اخیر، پس از اظهارات بی‌پایه و غیرکارشناسی برخی افراد درباره عوامل انسانی، رخ داد. نمونه‌ای واضح و غیرقابل انکار، افزایش قابل توجه بارش در جزیره کیش در یک بازه زمانی کوتاه است، بدون آنکه هیچ متغیر انسانی یا اجتماعی مشخصی با این افزایش همزمان باشد. این داده‌ها به روشنی نشان می‌دهد که بارش‌ها صرفاً تحت تأثیر عوامل اقلیمی، جوی و فیزیکی شکل می‌گیرند و نمی‌توان آن‌ها را به رفتارهای انسانی نسبت داد.
واقعیت آن است که پدیده‌های طبیعی نظیر سیل، زلزله، خشکسالی و تغییرات اقلیمی ماهیتی علمی دارند و بسیاری از سازوکارهای آن‌ها هنوز خارج از فهم کامل انسان است. نسبت دادن شتاب‌زده این پدیده‌ها به رفتارهای انسانی، در بلندمدت توان تبیین عقلانی و اعتماد عمومی به این تحلیل‌ها را تضعیف می‌کند.
*۴- دستاوردسازی‌های غیرکارشناسی و مسأله بارورسازی ابرها*
در کنار نگاه‌های غیرعلمی به پدیده‌های طبیعی، برخی ادعاها و بزرگ‌نمایی‌ها درباره نقش پروژه‌های بارورسازی ابرها در بارش‌های اخیر نیز می‌تواند زمینه‌ساز سوءتفاهم و بی‌اعتمادی عمومی شود. شهروندان حق دارند این پرسش را مطرح کنند که اگر این بارندگی‌ها نتیجه بارورسازی ابرهاست، چرا در سال‌های گذشته چنین تأثیر ملموسی مشاهده نشده بود.
این در حالی است که پیش‌بینی‌های رسمی هواشناسی از چند ماه پیش، افزایش احتمال بارش‌ها در اواخر آذرماه را پیش‌بینی کرده بود. تلاش برای معرفی این بارش‌های پیش‌بینی‌شده به‌عنوان دستاوردی در حوزه بارورسازی ابرها، به همان اندازه نادرست و غیرکارشناسی است که نسبت دادن کم‌بارشی به عوامل انسانی یا اجتماعی. بارورسازی ابرها، در بهترین حالت، ابزاری محدود و وابسته به شرایط جوی خاص است و نباید بیش از ظرفیت واقعی آن مورد بهره‌برداری تبلیغاتی قرار گیرد.
*نتیجه‌گیری*
مواجهه عاقلانه با بارش‌های اخیر مستلزم ترکیب عقلانیت علمی، مدیریت یکپارچه منابع آب و اطلاع‌رسانی دقیق به افکار عمومی است. پرهیز از ساده‌انگاری، تفسیرهای غیرکارشناسی و بزرگ‌نمایی‌های غیرواقعی، مهم‌ترین ضرورت امروز کشور در حوزه مدیریت منابع طبیعی و توسعه پایدار است.