گفت‌وگو اخلاق است، نه تکنیک

شوشان ـ محمد دورقی :

نور نئون‌های کافه، چشم شب زمستانی را می‌زد. کافه پر از آدم و همهمه بود؛ همهمه‌هایی که روی هم می‌لغزیدند، بی‌آن‌که واقعا به هم برسند: خنده‌هایی ماسیده بر لب، نجواها و کلمات نیم‌جویده، زنگ گوشی‌ها، ترنم مضراب قاشق‌ها بر نعلبکی ها و.... 

من و مردی سالخورده کنار پنجره نشسته بودیم. عینکی باریک به چشم داشت و قهوه‌اش هنوز دست‌نخورده مانده بود؛ انگار گفت‌وگو برایش ارجحیت بیشتری از نوشیدن داشت. بیرون، خیابان خیس بود و نور چراغ‌ها کش می‌آمد روی آسفالت.

گفتم: «عجیب است. این‌همه حرف، این‌همه شبکه، این‌همه تریبون… اما آدم‌ها انگار کمتر همدیگر را می‌فهمند.»

بی‌آن‌که نگاهم کند، گفت: «چون بیشترِ این حرف‌ها برای فهمیدن نیست؛ برای غلبه کردن است. این‌ها حرف‌اند، نه گفت‌وگو.»

سرم را چرخاندم سمتش. پرسیدم: «یعنی فرق دارد حرف زدن با گفت‌وگو؟»

این‌بار نگاهم کرد. نگاهش آرام و دقیق بود. گفت: «خیلی. حرف زدن می‌تواند یک‌طرفه باشد، حتی پرهیاهو. اما گفت‌وگو فقط وقتی اتفاق می‌افتد که احتمال بدهی دیگری چیزی بداند که تو نمی‌دانی.»

جوانی از میز کناری — با کوله‌ای که به صندلی آویزان بود، ریشی نیمه‌کوتاه و چند کتاب تلنبار شده کنار میز — ساکت گوش می‌داد. صندلی‌اش را جلو کشید و گفت: «ببخشید… یعنی اگر من فقط بخواهم حرف خودم را ثابت کنم، هنوز گفت‌وگو نکرده‌ام؟»

مرد سالخورده لبخند زد: «دقیقاً. آنچه تو توصیف می‌کنی، چانه‌زنی است؛ یا رقابت. گفت‌وگو از جایی شروع می‌شود که حاضری، اگر استدلال بهتری شنیدی، نظرت را عوض کنی.»

من گفتم: «و این در عمل خیلی سخت است.»

سرش را تکان داد: «برای همین کمیاب است.»

کمی مکث کرد و بعد افزود: «اسم این نوع رابطه را من گذاشته‌ام «کنش ارتباطی».»

جوان ابرو بالا انداخت: «کنش ارتباطی… یعنی اصطلاح فلسفی برای گفت‌وگوی سالم؟»

گفت: «می‌شود این‌طور هم گفت. اما کنش ارتباطی فقط یک مفهوم نظری نیست. این ایده می‌گوید انسان‌ها می‌توانند بدون زور، بدون فریب و بدون تهدید، درباره امور مشترک به تفاهم برسند. نه برای پیروزی، بلکه برای فهم.»

مرد میانسالی از میز روبه‌رو گفت: «اما در دنیای واقعی، معمولاً قدرت حرف آخر را می‌زند، نه استدلال.»

مرد سالخورده سرش را تکان داد: «در کوتاه‌مدت، بله. اما جامعه‌ای که اختلاف‌هایش را فقط با قدرت حل می‌کند، دیر یا زود مشروعیتش را از دست می‌دهد. زور می‌تواند اطاعت بسازد، اما رضایت نه.»

جوان پرسید: «پس مشکل کجاست؟ ما که مدام از عقلانیت مدرن حرف می‌زنیم.»

مرد گفت: «مشکل از جایی شروع شد که عقلانیت فقط به ابزار تبدیل شد. عقلی که می‌پرسد «چگونه مؤثرتر عمل کنم؟» نه این‌که «آیا کاری که می‌کنم درست است؟» من این را «عقل ابزاری» می‌نامم.»

من آهسته گفتم: «و بدیلش؟»

گفت: «عقلانیت ارتباطی. عقلی که بدون حضور دیگری ناقص است. عقلی که در گفت‌وگو شکل می‌گیرد، نه در انزوا.»

جوان لحظه‌ای به کتاب‌های روی میز نگاه کرد: «من زیاد از «حوزه عمومی» شنیده‌ام. برای کسی مثل من که تازه وارد است… حوزه عمومی دقیقاً یعنی کجا؟»

مرد کمی جا‌به‌جا شد: «حوزه عمومی، جایی فیزیکیِ مشخص نیست. فضایی میان دولت و زندگی خصوصی. جایی که مردم، نه به‌عنوان مقام، نه به‌عنوان مشتری، بلکه به‌عنوان شهروند درباره امور مشترک حرف می‌زنند. این فضا اگر زنده بماند، جامعه می‌تواند خودش را اصلاح کند. اما وقتی رسانه‌ها یا قدرت این فضا را به نمایش یا شعار تبدیل کنند، دیگر چیزی برای اندیشیدن باقی نمی‌ماند.»

جوان میانسال پرسید: «پس دموکراسی؟»

لبخند محوی زد: «دموکراسی فقط صندوق رأی نیست. دموکراسی پیش از هر چیز تمرین شنیدن است. و این تمرین، خسته‌کننده است؛ چون ممکن است در پایان بفهمی حق با تو نبوده.»

جوان گفت: «و اگر طرف مقابل نخواست بشنود؟»

مرد مکث کرد، مکثی که از پاسخ طولانی‌تر بود. بعد گفت: «هیچ تضمینی وجود ندارد. گفت‌وگو تکنیک نیست؛ اخلاق است. تو گفت‌وگو می‌کنی نه چون نتیجه قطعی است، بلکه چون حذف دیگری خطرناک‌تر است.»

قهوه‌اش را بالاخره برداشت، جرعه‌ای نوشید و از جا بلند شد.

مرد میانسال دوباره پرسید: «ببخشید… نگفتید کارتان چیست؟»

لبخند زد: «من یورگن هابرماس هستم. کارم این است که یادآوری کنم جامعه، بدون گفت‌وگو، فقط مجموعه‌ای از صداهاست.»

و رفت. میان حیرت ما رفت.

کافه هنوز پر از همهمه بود. کاش این همهمه‌ها و زمزمه‌ها به گفت‌وگو تبدیل شود.

        🔷🔷🔷🔷🔷

 *زندگینامه کوتاه یورگن هابرماس* :

هابرماس (2022-1929) فیلسوف و جامعه‌شناس آلمانی است. او با نظریه «عقلانیت ارتباطی» و تحلیل «حوزه عمومی» تأکید دارد که گفت‌وگو و تعامل آزادانه میان شهروندان، پایه دموکراسی و مشروعیت اجتماعی است.

 *اصطلاحات کلیدی* :

۱- *کنش ارتباطی* (Communicative Action): تعامل انسانی که هدف آن تفاهم است، نه غلبه یا پیروزی.

۲ *- حوزه عم

ومی* (Public Sphere): فضایی که شهروندان آزادانه درباره مسائل مشترک بحث می‌کنند، نه به‌عنوان مقام یا مشتری.

۳ *- عقلانیت ارتباطی* (Communicative Rationality): نوعی عقلانیت که در تعامل و گفت‌وگو شکل می‌گیرد و بدون حضور دیگران ناقص است.