تنظیم رابطه صنعت نیشکر و خوزستان مطالبه جدی جامعه محلی

شوشان – امید حلالی :

اشاره : تالار گفت و گو نشست مهمی را برگزار کرد تا در آن نقبی بزند به رابطه خوزستان و صنعت مهم نیشکر و آنچه هست و آنچه بایسته است تا باشد.

در واقعیت کنونی خوزستان توسعه نیشکر و مزارع وسیع آن جزوی انفکاک ناپذیر از اکولوژی و سیستم اقتصادی و تولیدی آن شده اند به طوری که ۷۳ هزار و ۹۶۰ هکتار از اراضی شمال و جنوب خوزستان از مساحت کلی ۶۴۲۳۶ کیلومتر مربع زیر کشت طرح‌های توسعه نیشکر رفته اند و حدود 28 هزار نفر اشتغال مستقیم در این مجموعه بزرگ کشاورزی وجود دارد. کند و کاو در گذشته تاریخی نیز بیانگر است که یکی از وجوه تسمیه خوزستان از ریشه «هوز» و نیشکر است و نیشکر یکی از اقلام کشت در این دشت حاصلخیز و پر برکت بوده است که البته در دوره ای به علت برداشت نشدن باعث وفور عقرب و تخلیه و ویرانی اهواز می شود.

نشست های این چنین باعث می شود تا در فضایی رو در رو وشفاف هم مطالبه گران خواسته مردم را عنوان کنند و هم کسانی که از مطلعان آن موضوع خاص مورد بحث (در این جلسه صنعت نیشکر) هستند دستاوردها و برنامه ها را بیان کنند که در این نشست حضور چهار چهره مطلع نیشکری وزن خاصی را متبادر می کرد و مجال برای دفاع از دستاوردها را فراهم می ساخت : (آقایان دکتر محمود شمیلی مدیرعامل سابق توسعه نیشکر و صنایع جانبی و مدیرفعلی واحد کشت و صنعت کارون شوشتر، مهندس احمد محمدی از پیشکسوتان پژوهشی نیشکر، مهندس یزدی پیشکسوتان فنی و حسین نوری خواه از نیروهای مشاور و اجرایی این صنعت) در سوی دیگر نیز بزرگانی از خوزستان مطالبات مردمی را بیان می کردند که عمدتا از چهره های دانشگاهی شاخص، مدیران اجرایی مرتبط با منابع آب و کنش گران شناخته شده بودند همچون : (دکتر سید رسول موسوی نماینده ادوار اهواز در مجلس و مدیرمسئول روزنامه عصر کارون، پروفسور مهدی قمیشی رییس گروه آب دانشگاه شهید چمران و مسلط بر منابع آب و علم هیدرولوژی، مهندس محسن ذیحجه زاده معاون سابق سازمان آب و برق خوزستان و مدیر آبفا اهواز و کارشناس ارشد منابع آب کشور، جوال الهایی سحر فعال محیط زیست نیز حضور مغتنم آقایان عبدالرحمن نیک سرشت، سید کریم موالی زاده، پژمان کریمی ، نادر جلالی، حسین کاملی،  محمد سلامی، یوسف دیلمی، میلاد ملحانی، عاشور غلامپور اردلی، و...

آنچه در این جلسه از میان مباحث حضار که غالبا از کنش گران و مدیران اجرایی و چهره های علمی دانشگاهی، نیشکری و رسانه ای بود می توان موارد ذیل را صورت بندی و مورد مطالعه و مطالبه قرار داد :

1) حضار تفاهم داشتند که صنعت نیشکر به عنوان یکی از مگا پروژه های به ثم رسیده در خوزستان حضوری مغتنم دارد به لحاظ تولیدی و ایجاد مشاغل که بایستی از آن صیانت شده و تلاش نماییم تا ظرفیت های آن شکوفا شود. کسی در این جمع متنوع مخالف وجودی صنایع نیشکری نبود.

2) نیشکری ها معتقدند که با بیش از 30 سال از کشت نیشکر در خوزستان (سال 69 سال تاسیس شرکت است و واحدهای تابعه از دهه 70 آغاز به کار کرده اند) زمین های شور پایین دست خوزستان به طریقه اصلاح اراضی و زهکشی و آبیاری مداوم اکنون شوری خود را از دست داده اند وEC  آب در برخی خروجی طرح ها تا 7000 میکروموس رسیده است که نشانه کنترل شوری است و پساب حاصل از زهکش ها قابل استفاده مجدد است و تهدیدی برای محیط زیست و تالاب هایی مثل تالاب شادگان و تالاب ناصری ندارد. تالاب شادگان با کم شدن آب مارون اکنون بیشتر از پساب مزارع نیشکر همجوار تغذیه می کند. آنها به راه اندازی مزارع پرورش ماهی و میگو با استفاده از پساب در برخی اراضی ارجاع می دهند که دارای تولید هستند و موفق بوده اند که البته باید راندمان و میزان برداشت این مزارع سنجیده و مورد مقایسه با سایر پرورش ماهی ها قرار گیرد.

3) نیشکری ها و محیط زیست معتقدند سطح زیر کشت نیشکر خوزستان می تواند سالانه 780هزار تن اکسیژن به طبیعت بازگرداند. آنها در ارایه آمار می گویند 390 هزار هکتار سطح سبز سطح قادر است سالانه یک میلیون و پنجاه هزار تن دی اکسید کربن جذب و 780 هزار تن اکسیژن به طبیعت بازگرداند.

4) برای آبیاری یک هکتار نیشکر 26 هزار متر مکعب آب دیده شده است و توجیه دارد اما اکنون میانگین این عدد به 39 هزار متر مکعب می رسد یعنی حدود یک سوم بیشتر. از طرفی برای حدود 100 هزار هکتار اراضی زیر کشت نیشکر (مزارع فعال + زمین های تحت استراحت و آیش) حدود 4 میلیون متر مکعب آب مصرفی در سال زراعی ست که یک سوم بیشتر از پیش بینی هاست و حدود 1 میلیون لیتر مکعب که با تغییر الگوهای آبیاری در این حجم عطیم آب باید صرفه جویی شده و به مصرف سایر ذی نفعان همچون تالاب های تشنه پهنه خوزستان برسد.

5) برای آبیاری مزارع از رودخانه ها آب برداشت شده و پساب های پس از آبیاری سابقا به رودخانه ها برگردانده شده که باعث شوری آب شرب پایین دست طرح ها برای شهروندان و پایین آمدن کیفیت آب برای کشاورزی می گردید و با توجه به اضافه برداشت 1 میلیون متر مکعبی ضرورت دارد این پساب اکنون «بازچرخانی» شود تا از این ثروت و نعمت خدادادی در کمبود منابع آب بیشترین استفاده شود و باعث تلطیف هوا نیز گردد.

6) تولید اکسیژنی که از مزارع صورت می گیرد در طول دوره کشت است اما از مهر ماه هر سال عملیات برداشت آغاز می شود که غالبا با سوزاندن مزارع است و آنچه به عنوان برداشت سبز نیز عنوان می شود در واقع دروی تنه نیشکر با هاروستر و کندن برگ هاست اما برگ ها بر زمین می مانند و نهایتا انها نیز سوخته می شوند لذا در دوره برداشت یعنی ظرف مدت 100 روز نهایتا حجم عظیمی از دوده و خاکستر و دی اکسید کربن راهی جو و مناطق اطراف می شود و آلودگی بسیاری به همراه می آورد که اوج آن را در پاییز 1404 شهد بوده ایم به گونه ای که ظرف 9 ماه ابتدایی این سال فقط 1 روز هوای پاک داشته ایم و بسیاری روزها به دلیل آلوده شدن هوا تعطیل و نیمه تعطیل بود و تاب آوری زیستی در معرض خطر قرار گرفت و ادامه چنین شرایطی در سال های آینده و فصل های برداشت آتی برای جامعه انسانی پیرامون محلی غیر قابل تحمل است.

 7) نوسازی و بازآماد / اورهال Overhaul تجهیزات و خطوط تولید و افزودن ماشین آلات جدید با راندمان بالاتر خاصه در کاهش آلایندگی و مصرف آب می بایست در اولویت باشند اما به دلایل تحریمی و بعد از آن مالکیت 80 درصد سهام توسط بانک ها (40 درصد بانک صادرات و 40 درصد بانک ملی) به نظر می رسد که بیشترین هم صرف بدست آوردن سود بیشتر می شود کما اینکه از 15 همت سود عملیاتی اعلامی این صنایع در سال زراعی 1404 معلوم نیست عایدی جامعه محلی غیر از (30 هزار اشتغال و سهم قابل توجه در آلودگی هوا و آب و خاک) چیست؟ خطر بنگاه داری بانک ها در این است که علاقمند به کسب سود حداکثری هستند بدون آنکه در نوسازی صنعت هزینه کنند و چه بسیار صنایعی که با تملک بانک ها در آخرین گام ناتوانی از پرداخت بدهی ها و وام ها با این منطق ذکر شده به سمت تعطیلی و انحلال سوق یافته اند.

 8) نیشکر یکی از گسترده ‌ترین محصولات کشاورزی کشت شده در جهان است و طبق آمار سازمان فائو در مجموع، کل مساحت مزارع نیشکر به ۲۶ میلیون هکتار با مجموع عملکرد ۲ میلیارد تن می ‌رسد. اما تنها شرکت متمرکز دولتی نیشکری در دنیا توسعه نیشکر خوزستان و صنایع جانبی ست در حالی که سایر رقبا در دنیا به شکل خصوصی و شبه تعاونی اداره می شوند. شرکت های رقیب و سابقه دار نیشکری دنیا در برزیل، هند، چین، پاکستان، مکزیک، اندونزی، استرالیا، کوبا، ایالات متحده، تایلند، مصر و ... به شکل دیم کاشته می شوند و نیازی به انتقال آب ذی قیمت رودخانه پای مزارع نیست و غالبا در مناطق استوایی یا پر بارش هستند. هر چند سطح زیر کشت 100 هزار هکتار در ایران و خوزستان نسبت به 26 میلیون هکتار در دنیا ناچیز است و ایران بیستمین تولید کننده نیشکر دنیاست اما باید این امکان را فراهم ساخت که از تجارب رقبا برای افزایش بهره وری استفاده کرد چنانچه در سال ۱۹۸۰، عملکرد نیشکر فقط ۵۵ تن در هکتار بود و در سال ۲۰۲۳ با افزایش بهره وری این رقم به ۷۵ تن در هکتار افزایش یافت. واحدهای فنی و پژوهشی و بازرگانی باید فعال تر باشند و این مهم را برعهده گیرند و حداقل آنکه واریته ها و انواع پر ثمرتر و اصلاح یافته تری را برای کشت وارد کنند و خاک ورزی (اصلاح خاک) به شکل جدی دنبال شود.

 9) آنچه سال های قبل و اکنون باعث آسیب به منابع آب و خاک خوزستان شده است علاوه بر افزایش برداشت آب شامل استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی برای افزایش راندمان تولید مزارع نیز هست که پساب ها را علاوه بر شوری، آلوده نیز می کنند.

در اخبار به مراتب شنیده ایم که کشورهای طرف تجارت ایران برخی از محصولات کشاورزی را از گمرکات خود به دلیل انطباق نداشتن با استانداردهای مربوطه پس فرستاده اند که دلیل آن بالا بودن مواد و ترکیبات سمی مثل نیترات و آرسنیک در محصولات کشاورزی و استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی، سموم و آفت کش های بیش از حد در دسترس است. 7 محصول پر مصرف باغی و زراعی شامل خیار ، گوجه فرنگی ، سیب درختی ، سیب زمینی ، کاهو ، پیاز و برنج بیشتر در معرض این آسیب بوده اند و هم برگشت خوردن اقلام صادراتی آنها و هم مصرف داخلی آنها توسط شهروندان ایرانی تماماً آسیب زا می باشد و باید این رویه اصلاح گردد

 این طریقه کود دادن به  میکروارگانیسم‌های موجود در خاک شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها، جلبک‌های سبز آبی، اکتینومیست‌ها، تک‌یاخته‌ها و نماتدها آسیب می زند که هر کدام از دسته ها دارای نقش منحصر به فردی در اکوسیستم خاک هستند. ورود غیر مستقیم زهاب طرح های عظیم نیشکری به مزارع مردم از طریق رودخانه ها خطر آلودگی محصولات را افزایش می دهد که باید نهایت دقت و مراقبت از مصرف به اندازه سموم و کودها صورت گیرد. 

جمع بندی و سؤالاتی از صنایع نیشکری، برنامه آینده، الزام به اقدام عملی :

الف) ضرورت راه اندازی صنایع وابسته :

راه اندازی صنایع وابسته مثل کاغذسازی، نئِوپان و چوب فشرده ، الکل سازی، غذای دام، پرورش چوب و پرورش ماهیان و آبزیان با تولیدات قابل قبول می بایست در اولویت برنامه ریزی و اجرا قرار گیرد تا بیشترین تولید و درآمد صرفا متکی به استحصال شکر نباشد.

ب) استمرار صنعت در گرو رفع آسیب ها :

هیچ عقل سلیم و سلیقه ای در این شرایط بحران اقتصادی ایران حاصل از تحریم ها و تورم و سو مدیریت موافق تعطیلی شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی نیست اما باید تدبیر کرد و آسیب ها را به حداقل رساند از جمله آلودگی هوا هنگام برداشت حاصل از سوختن مزارع و نیز مصرف آب را کاهش داد تا تاب آوری جامعه انسانی در خطر قرار نگیرد و سر نرود.

پ) مصرف آب و بهره‌وری :

با توجه به محدودیت منابع آب و بروز مشکلات جدی در پایین‌دست رودخانه‌ها و نخیلات شرکت توسعه نیشکر می بایست توضیح شفاف دهد که برنامه زمان‌بندی‌شده برای کاهش مصرف آب به ازای هر هکتار و افزایش راندمان بهره‌ وری آب چیست و تحقق آن با چه شاخص‌های کمی و قابل سنجش ارزیابی خواهد شد؟

صنعت نیشکر باید بتواند در ارائه یک طرح جامع ۵ ساله از ۲ حیث مهم برداشت آب در هر هکتار به استانداردهای جهانی برسد و اضافه برداشت نداشته باشد.

ت)  زه‌ آب‌ها و بازچرخانی آب :

با توجه به نقش حیاتی زهکش‌ها و بازچرخانی آب در کاهش فشار بر منابع آبی، برنامه شرکت برای ساماندهی زه‌آب‌ها و زهکش‌ها، باز چرخانی واقعی آب و اثر آن بر کاهش برداشت از منابع آب چیست و چه ساز و کارهای اجرایی و زمان‌بندی دارد؟

 ث) محیط‌ زیست و برداشت سبز :

با توجه به اثرات زیست محیطی سوزاندن مزارع و اهمیت سلامت مردم، برنامه زمان‌بندی‌شده شرکت برای حذف سوزاندن مزارع و توسعه برداشت سبز ماشینی چیست و کاهش آلاینده‌ها چگونه پایش و گزارش می‌شود؟ شرکت باید به برداشت سبز جهت پایان دادن به آلایندگی حاصل از فصل برداشت متعهد باشد و نیاز است که دستگاه های نظارتی بر این مهم مدیریت کرده و گزارش شفاف به افکار عمومی داده شود. اکنون بسیاری بر این باورند که ادامه روند برداشت کنونی و منافع اقتصادی آن در قبال تضرر محیط زیستی و بیماری های حاصله توسط مردم معادله سودمندی نیست و چه بسا بهتر باشد از خیر آن گذشت.

ج) سودآوری و مسئولیت اجتماعی :

با توجه به اهمیت شفافیت اقتصادی و ارتباط آن با منافع عمومی، ترکیب عوامل سودآوری شرکت (افزایش قیمت فروش، بهره‌ وری عملیاتی، مدیریت هزینه‌ها) چگونه بوده و چه سهمی از این سود به توانمند سازی محیط ‌زیست، منابع آب و منافع جوامع محلی اختصاص می‌یابد؟ بجاست که برای آینده بانک ها برنامه ای ارایه کنند که نقش جامعه محلی برای سرمایه گزاری، اداره و بهره بردن از سود عملیاتی شرکت و صنایع وابسته دیده شود و چشم انداز روشن و عملیاتی ارایه گردد.

چ) مطالبه صندوق توسعه محلی و اختصاص بخشی از سود شرکت به آن

بخشی از درآمدهای ناشی از سود عملیاتی (حداقل ۱۰ درصد) در صندوقی برای انجام مسوولیت های اجتماعی و اقدامات عام المنفعه درون خوزستان و توانمندی جامعه محلی اختصاص یابد.

ح) چشم انداز توسعه پایدار قابل تحقق ارایه شود

با توجه به ضرورت تدوین برنامه‌های جامع و پایدار برای آینده صنعت و حفاظت از منابع آب، محیط‌ زیست و عدالت اقتصادی شرکت می بایست به افکار عمومی توضیح دهد چه زمان‌بندی مشخصی برای تدوین و اجرای برنامه جامع توسعه پایدار شامل اهداف کمی مصرف آب، محیط‌ زیست، برداشت سبز و شفافیت اقتصادی دارد و چگونه متعهد می‌شود که این برنامه به ‌صورت سالانه گزارش شود؟

نتیجه گیری :

همان طور که در بخش اشاره این نوشتار خاطرنشان شد این نشست می تواند نقدمه ای باشد بر گفت و گوی رو در روی صنعت و افکار عمومی و دانشگاهیان و مطالبه گران تا به نقاط تفاهم و تعادلی برسند و هیچ یک با تک گویی یک طرفه به قاضی نروند. محیط زیست سرمایه بینا نسلی و مشاع همه ما و نسل های قبل و بعد است که اکنون به عنوان امانتی در دست ما است و مسئولیت ما صیانت از آن و درآمدی که از آن استحصال می شود نیز سهم صرف بانک های سهامدار بدون رعایت حقوق زیستی و درآمدی سایر ذی نفعان و جامعه محلی نیست لذا می توان به جای تقابل صنعت و افکار عمومی زنجیره ای از پاسخ گویی، گزارش دهی توام با شفافیت و بدون اغوا و دروغ و رویافروشی، سهیم کردن مردم محلی در منافع و عمل به مسئولیت های اجتماعی و ایده پذیری از طریق گفت و گوهای مداوم پرداخت.