فریاد آرتمیای خوزی

برای نشان دادن وضعیت فعلی و آینده خوزستان و چرایی مخالفت با پدیده بد خیم انتقال بین حوضه ای آب از سرشاخه های کارون و دز به سایر حوضه ها، تا کنون مطالب مختلفی نگاشته شده و از زوایای مختلفی مسئله بررسی شده است. امّا تا کنون هیچ کدام اثر بخشی لازم را نداشته اند. از طرف دیگر ستاد احیای دریاچه ارومیه اکنون که شهریور 1401 هستیم باید به یکی از نتایج مهم که تراز اکولوژیک دریاچه است نایل می شد که نتایج بدست آمده حکایت از شکست کامل آن دارد. برای همین در این یادداشت سعی دارم هزینه ها و نتایج غلط مدیریت ناصحیح منابع آب را (توجه شود که 82 درصد مشکل دریاچه ارومیه مدیریت ناصحیح منابع آب تشخیص داده شده و 18 درصد باقی مانده به پدیده تغییر اقلیم نسبت داده شده است.) که می تواند درس عبرتی برای حکمرانی آب و مسئولان کشوری باشد، نشان دهم و آن را به مسائل و مشکلات آب در خوزستان مرتبط نمایم. در این یادداشت نیاز است مسائل تخصصی که برای نتیجه گیری الزامی است نیز ذکر گردند که ممکن است برای عموم خسته کننده باشند. لذا این چنین بخش ها را در کروشه قرار می دهم تا با صرف نظر از آنها هم بتوانید به پیام اصلی این یادداشت دست یابید.  

امّا چرا برای نشان دادن دورنمای خوزستان دست به دامن عبرت های دریاچه ارومیه شده ام؟ زیرا :

1- خوزستان نیز مانند دریاچه ارومیه در انتهای رودخانه هایی قرار گرفته که از نظر تاریخی تغذیه می شود،

 2- حوضه همه آبراهه های منتهی به هر دو منطقه در داخل جغرافیای سرزمین ایران قرار دارند و ارتباطی با کشورهای همسایه ندارند که از آن برای توجیه تقصیر خودمان سوء استفاده شود،

 3- مشکل اصلی و اساسی هر دو منطقه عدم مدیریت صحیح منابع آب تشخیص داده شده است. این دو البته دو فرق اساسی نیز با هم دارند. اول اینکه وضعیت خوزستان هنوز به خرابی دریاچه ارومیه نرسیده است، هر چند که مسیر و چشم انداز سرنوشت یکسانی را نشان می دهد. فرق دوم را در آخر این یادداشت تقدیم می نمایم.

ابتدا به پردازیم به این نکته که مشکل دریاچه ارومیه از کی و چگونه شروع شد. 

[اساساً دریاچه ارومیه توسط رودخانه های زرینه رود، روضه چای، سیمینه رود، گدارچای، زولا چای، باراندوز چای، آجی چای، مهابادچای تغذیه می شود و حداکثر مساحت دریاچه حدوداً 51876 کیلومتر مربع یا 520 هزار هکتار است. درشرایط طبیعی تعداد15رشته رودخانه با رژیم دائمی،7رشته با رژیم فصلی و39مسیل در نهایت به دریاچه ارومیه منتهی می گردند.] 

تغییرات در حوضه به صورت ساده سازی شده و تدریجی وقتی شکل می گیرند که سطح زیر کشت آبی و باغات حوضه ارومیه از حدود 300 هزار هکتار در سال 1370 به 500 هزار هکتار در سال 1390 افزایش یافت. [در طول این 20 سال به منظور بهره برداری بیشتر از آب در امور کشاورزی، علاوه بر سدهای زیادی که در مسیر آبراهه ها زده شد، تعداد چاههای عمیق 10 درصد و چاههای نیمه عمیق 70 درصد و قنوات 15 درصد افزایش یافتند.] و سرانجام در سال 1393 بدترین شرایط زیست محیطی دریاچه هویدا شد و خطرات نابودی کامل این محیط زیستآبی منحصر بفرد و آثار مرتبط با آن مثل طوفان های ریز گرد نمکی هویدا گردید.

برای غلبه بر این مشکلات ستاد احیاء دریاچه ارومیه در سال 1394 و با اعتبارات چندین هزار میلیارد تومانی کار خود را آغاز کرد در حالی که تراز آب دریاچه از سطح دریا در آن زمان (در شهریور 1393) برابر 1270.04 متر بوده است. به گفته سمیه رفیعی رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس از زمان تشکیل این ستاد، اعتبارات هزینه شده 57306 میلیارد ریال بوده است که این میزان اعتبار به ارزش سال 1400 با محاسبه نرخ تسعیر دلار و نرخ تورم، معادل بیش از 150 هزار میلیارد ریال بوده است. 

قرار بود سطح تراز آب دریاچه ارومیه تا امروز یعنی شهریور 1401 به تراز اکولوژیک خود یعنی 1272.4 متر برسد و تا سال 1406 به تراز ایمن خود )که تضمین کننده حیات آرتمیا است( یعنی 1274.1 برسد (یعنی کلاً بیش از چهار متر افزایش یابد). این در حالیست که در حال حاضر آخرین سطح تراز دریاچه که در تاریخ 24 تیر ماه امسال گزارش شده 1270.55 بوده است (یعنی تقریباً یک پنجم تغییر ارتفاع مورد انتظار). در این فاصله زمانی سطح دریاچه از 1330 کیلومتر مربع به 2000 کیلومتر مربع افزایش یافته است. [تفاوت حجم آب این دو مقدار حدوداً 849 میلیون مترمکعب است، و تفاوت سطح حدوداً 670 کیلومتر مربع و لذا مقدار آب مورد نیاز برای تامین مقدار کاهش آب ناشی از تبخیر 2 ساله در این تغییر سطح، (توجه شود که تغییرات سالهای 97 و 98 به مدد تر سالی و بارش های خوب محقق شده و بنابراین می توان تغییرات تا سال 99 را متاثر از تر سالی دانست و لذا حدوداً تبخیر دو سال را می توان به حساب ستاد احیاء گذاشت) با در نظر گرفتن شاخص تبخیر کلی 1180 میلی متر در سال می شود 1.6میلیارد مترمکعب. لذا جمع کل آب وارد شده برای این ترمیم می شود 2.45 میلیارد مترمکعب.] 

امّا این نتیجه ضعیف با چه کارهایی بدست آمده و اشکالات پیش آمده برای عدم حصول نتیجه مطلوب چه بوده اند؟ 

نتیجه حداقلی بدست آمده حاصل اصلاح الگوی کشت به سمت کشت های کم مصرف و تغییر از روش های آبیاری سنتی به روشهای نوین و جلوگیری از گسترش بیشتر کشت و جلوگیری از برداشت های غیر مجاز آب بوده است. امّا آن قسمت که نرسیدن به نتیجه مطلوب را رقم زد حاصل عدم توانایی در کاهش سطوح کشت، فشارهای محلی و ملی برای حفظ تولیدات کشاورزی و مسئله امینت شغلی و معیشتی بوده اند.

با در نظر گرفتن هزینه انجام شده برای رسیدن به وضعیت فعلی، هزینه هر مترمکعب آب (که می تواند آب یا پساب کشاورزی باشد) و با تلاش و برنامه ریزی ستاد احیاء دریاچه ارومیه وارد دریاچه شده تا کنون به ارزش روز حدوداً 61224 ریال بوده است. 

امّا از آن طرف ببینیم این افزایش سطح کشت 200 هزار هکتاری که در طول بیست سال و با معاونت و همکاری مدیریت منابع آب کشور و متولیان کشاورزی انجام شده که در حقیقت حقآبه دریاچه بوده و علت اصلی مشکل می تواند قلمداد شود چه عایدی برایمان داشته است. [در سطح حوضه دریاچه کشت های آبی حدوداً 70 درصد به زراعت چغندر، یونجه و گندم (10 درصد چغندر، 22 درصد یونجه و 38 درصد گندم) اختصاص دارد و 30 درصد باقی مانده را سایر کشت های زراعی و باغات پوشش می دهند. برای محاسبه بهره وری از نتایج زراعت این سه محصول استفاده شده و برای همه حوضه تعمیم داده شده است.] بررسی بهره وری آب در این حوضه نشان می دهد که متوسط عایدی خالص ناشی از بکارگیری هر مترمکعب آب به ارزش امروز (سال 1401) حدوداً 42000 ریال بوده است [(در مطالعه ای این عایدی دقیقاً محاسبه شده که برای این یادداشت به قیمت های سال 1401  بروز شده اند. نتیجه این می شود که عایدی خالص به ازاي هر مترمکعب آب مصرفی برای چغندر 42000 ریال برای یونجه 19000 و برای گندم 57000 ریال بدست آمده است که متوسط آن 42000 ریال استخراج می شود و برای 30 درصد کشت های دیگر نیز همین را ملاک قرار می دهیم).] ملاحظه می نمایید که برای مصرف هر مترمکعب آب در امر کشاورزی حدوداً 4200 تومان عایدی داشته ایم در حالی که برای همان یک مترمکعب 6100 تومان هزینه شده تا آب مختصری به دریاچه برسد و تغییر نیم متری در عمق آب را ایجاد نماید. ممکن است گفته شود که این درآمد از آب برای یک سال است در حالی که اکنون 20 سال است داریم استفاده می کنیم. در اینصورت اگر تغییرات سطح کشت در طول 20 سال را بصورت خطی در نظر بگیریم درآمد حاصله از بکارگیری حقآبه دریاچه برای این 200 هزار هکتار افزایش سطح کشت حدوداً 48 هزار میلیارد تومان خواهد شد (توجه شود که در آنالیز هزینه های مربوط به ساخت سدها و شبکه های آبیاری و چاهها که بسیار زیاد است دیده نشده است). حال ما برای احیای یک هشتم (مقایسه 4 متر افزایش در شرایط مطلوب با نیم متر نتیجه حاصله تا کنون) 15 هزار میلیارد تومان هزینه کرده ایم لذا مسلم است که برای دستیابی به حصول نتیجه کامل حداقل باید 6.5 برابر این مقدار یعنی 100 هزار میلیارد تومان هزینه شود. معنی و مفهوم این برآورد این است که عملاً اگر از همان ابتدا (یعنی20سال پیش) همان عایدی سالیانه کشاورز را از درآمدهای ملی بدون اینکه دست به کاری بزند به خودش می دانیم برای کشور بسیار بصرفه تر بود (مقایسه 48 هزار میلیارد عایدی با 100 هزار میلیارد هزینه احتمالی احیا کامل) که در آن صورت علاوه بر انتفاع مالی شاهد مشکلات فعلی دریاچه نمی بودیم و درآمدهای آرتمیای دریاچه را نیز داشتیم. لذا اگر بخواهد عدالتی جاری و ساری گردد باید مسئولین 20 سال توسعه نامتوازن و خانمان سوز دهه 70 و 80 در حوضه ارومیه به محکمه کشیده شوند تا درس عبرتی برای همگان باشد. 

داستان خوزستان نیز از همین جا شروع می شود و از نظر مقایسه ای ما هم اکنون در میانه داستانی قرار داریم که بزودی صدای آثار زیانبار آن شنیده خواهد شد.

انتقال آب از سرشاخه های کارون با طرح هایی مانند بهشت آباد و خرسان و سولگان و تنگ سرخ، افزایش غیر منطقی مصرف آب و زدن سدهای جدید در بالادست رودخانه کرخه، زدن سد مارون دو در مسیر رودخانه مارون، و تغییر مرز جغرافیایی یک استان برای دسترسی بیشتر به حوضه آبریز دز، رفته رفته جوانب مختلف حیات را در خوزستان تحت تاثیر و فشار بیشتر قرار خواهد داد. هر چند نمود بیرونی کارهای غیر کارشناسی گذشته در رشد کانون های ریزگرد، خشک شدن هورالعظیم، بخطر افتادن تالاب شادگان، خشک شدن بخش عظیمی از نخیلات شادگان و آبادان و اروند کنار، نفوذ آب شور دریا به کارون، شور شدن آب در پایین دست رودخانه ها و مشکلات آب شرب مردم در بسیاری از شهرها و روستاها، هویدا شده اند امّا متاسفانه همچنان درِ سوء مدیریت منابع آب بر همان پاشنه می چرخد و طرحهای جدید برشمرده فوق در برنامه می باشند و هیچ چشم انداز مثبتی دیده نمی شود، لذا بجاست که نگرانی ها هر روز بیشتر شود. بر این اساس است که اعتقاد دارم چرخه داستان دریاچه ارومیه یک بار دیگر و با شدت بیشتر در مورد خوزستان تکرار می شود، با این تفاوت که (فرق دوم مسائل دریاچه ارومیه با خوزستان) در خوزستان این حقآبه آرتمیای بی زبان و بی دفاع ارومیانا نیست که به آسانی خورده شود و صدایی شنیده نشود. 

آرتمیای خوزستان علاوه بر تالابها و محیط زیست آن، انسان هایی هستند که در طول تاریخ با این آبها زنده بوده اند و همه زندگی شان به آن وابسته بوده و در حالی که طلای سیاه زیر پایشان کشور را زنده نگاه داشته، خود از منافع آن بهره چندانی نبرده اند. آرتمیای خوزی مدتهاست فریادش بلند شده و من صدای آن را بوضوح می شنوم هر چند برخی ممکن است منکر آن شوند ولی مطمئنم روزی شنیده خواهد شد. بدانید که ضرر و زیان اقتصادی و اجتماعی این مشکلات آب خوزستان برای کشور بسیار بیشتر از مصائب دریاچه ارومیه خواهد بود، و فردا روزی را می بینم که پرونده همه کارهای غیر کارشناسی در حال انجام باز خواهد شد.