نگاهي به مراسم عزاداری در خوزستان؛ تعزيه عربی، ناشناخته براي ميراث معنوی

آيين هاي محرم شايد در نگاه اول متفاوت به نظر بيايند، از شهري به شهري ديگر، از سينه زني بوشهري تا چلاب عربي، از لطميه زنان تا سنج و دمام. همه اين آيين ها اما نقطه اشتراكي دارند. همنوايي با حماسه عاشورا و همدردي با وقايع كربلاسطح «درام اجتماعي» در اين مراسم به حدي بالاست كه در زندگي روزمره جز در موقعيت هاي بسيار بحراني و آن هم به مدتي بسيار كوتاه نمي توان به آن دست يافت. مراسم شبيه خواني در بيت چريم و جريه سيدمحمد و بسياري از نقاط خوزستان به عربي برگزار مي شود و براي مخاطبان در ديگر استان ها جاذبه خاصي ايجاد مي كند كه نيازمند معرفي هرچه بيشتر اين توان فرهنگي است.

موكب هاي حسيني، هوسه، لطميه (سينه زني زنان)، چلاب (سينه زني مردان)، چفيه هاي دور گردن، قهوه تلخ، چاي دارچين و بخور در ماه محرم رنگ تازه يي به شهر مي دهند. آيين هاي عزاداري در فرهنگ خاص خودشان شكل گرفته و تداوم يافته اند. اقوام ايراني هر كدام مراسم و مناسك آييني را منطبق با فرهنگ خودشان به اجرا مي گذارند و در اين ميان مردم عرب خوزستان نيز مراسم محرم را با آيين هاي بومي خود اجرا مي كنند.

آيين هاي محرم شايد در نگاه اول متفاوت به نظر بيايند، از شهري به شهري ديگر، از سينه زني بوشهري تا چلاب عربي، از لطميه زنان تا سنج و دمام. بسياري از اين آيين ها هنوز هم ناشناخته مانده اند. همه اين آيين ها اما نقطه اشتراكي دارند. همنوايي با حماسه عاشورا و همدردي با وقايع كربلا.
مردم عرب خوزستان پيش از محرم حسينيه هاي خود را براي استقبال از اين ماه آماده مي كنند. خريد پارچه هاي رنگارنگ، سبز، مشكي و...، خريد براي پذيرايي از ميهمانان و هماهنگي با دوست و آشنا براي مشاركت در مراسم حسيني ازجمله برنامه هاي قبل از محرم است.

محرم و بازار
بازار «عبدالحميد» در اهواز و بازار «كهنه» دزفول يكي از مقصدهاي گردانندگان هيات ها هستند. مردان براي خريد پارچه براي بيرق هاي بزرگ، دشداشه مشكي و چفيه و زنان براي خريد ثوب (لباس مشكي سنتي زنان در محرم) و عود و بخور به بازار عبدالحميد سرازير مي شوند. برگزار كنندگان شبيه خواني نيز براي خريد ادوات مورد نيازشان به بازار كهنه دزفول مي روند تا طبق سنت هرساله وسايل مورد نيازشان را تهيه و آماده كنند.

بازار «صخيريه» هم پاتوق نوجوانان و جوانان اهوازي مي شود براي خريد چوب هاي بلند علم. خريد منقل و دله هاي پذيرايي قهوه نيز با انواع مختلف در اين بازار پيدا مي شود. كمي آنطرف تر هم پاتوق گوسفند فروشان است. بسياري از نقاط مختلف اهواز به صخيريه مي آيند تا گوسفندهاي نذري خود را تهيه كنند. در نهايت محرم به بازار، رنگ و بويي جديد مي دهد.

از چلاب زني تا لطميه زنانه و هوسه
جوانان عرب بيشتر تمايل به سينه زني به سبك چلاب دارند. جوانان چفيه بر گردن، دسته دسته از محله هاي مختلف به موكب هاي حسيني مي روند تا خود را براي چلاب زني آماده كنند. حسينيه حاج «معشور» در «خزعليه» از قديمي ترين حسينيه هاي اهواز است كه حاج «عبد علي» سال ها در آنجا به عربي مداحي مي كند. جوانان دوشادوش هم مي ايستند، حلقه مي زنند و دست چپ خود را بر كمر نفر كناري مي گذارند. پاي راست را بالابرده، محكم بر زمين مي كوبند و بعد دست ها را بر سينه مي زنند. ميان مداحي وقتي مداح وقفه يي مي دهد يكي از ميان مجلس فرياد مي زند «ياعلي» ساير چلاب زنان در جواب مي گويند «يا ابو حسين».

زنان عرب نيز شيوه هاي متفاوتي براي سوگواري و سينه زني دارند. «ملايه» يا مداح زنان وقتي شروع به روضه خواني مي كند زنان كه اغلب ثوب هاي عربي مي پوشند چهار زانو دور تا دور اتاق را پر مي كنند و شيله هاي مشكي (روسري عربي) خود را جلوي چشمان شان مي آورند. بعد از روضه خواني نوبت به سينه زني مي رسد. ابتدا زنان دست ها را بر پاهاي شان مي زنند. گاهي ملايه ريتم را تغيير مي دهد و عزاداران بايد با دست راست بر سينه بزنند و دست چپ شان را بر پاي چپ بكوبند.

يكي ديگر از سبك هاي سينه زني زنان، سينه زني ايستاده است كه دست ها را به صورت ضربدر كرده بر سينه مي زنند و با ريتمي كند سينه زني را ادامه مي دهند تا جايي كه براي لحظاتي اين ريتم تندتر مي شود و زنان با «احو، احو» گفتن، ملايه را همراهي مي كنند. به اين نوع سينه زني كه زنان با سرعت دست ها را بر سينه مي زنند «رشگ» گفته مي شود.

بعد از سينه زني به شيوه ايستاده، روضه خواني وارد ريتم و مرحله ديگري مي شود. اين بار زن هاي سياه پوش كه برخي عباهاي خود را دور كمر مي بندند گرد هم جمع مي شوند. يكي از ملايه ها اشعاري را در وصف يكي از شهداي كربلامي خواند و به مصراع آخر كه مي رسد زنان به صورت پرشي در جهت راست و چپ به صورت هماهنگ پايكوبي مي كنند و مصرع آخر را با مُلايه تكرار مي كنند. زنان خرمشهري به اين مراسم «وسط الميدان» نيز مي گويند. انتهاي هر مراسم «يزله»، نيم خيز پايين مي آيند و برمي خيزند. عقب مي روند و جاي خود را به گروه هاي عزادار بعدي مي دهند.

هوسه يك چهار بيتي است كه بيت آخر آن كوبنده تر و بلندتر خوانده مي شود و زنان حاضر در مجلس آن را چند بار تكرار مي كنند. به بيت آخر «رداديه» گفته مي شود. زنان هنگام خواندن رداديه در وسط ميدان «يزله» مي كنند. اين شيوه از قديم الايام در ميان زنان و مردان عرب رواج داشته است و از پرشورترين مراسم عزاداري به شمار مي رود. يزله به اين صورت است كه تعدادي از زنان در وسط ميدان درحالي كه بر پيشاني خود مي زنند، جولان مي كنند كه اين اوج ناراحتي آنان را مي رساند.

روز پنجم محرم به بعد مراسم عزاداري زنان شكل ديگري به خود مي گيرد. در پايان روضه، زنان ايستاده به عزاداري مي پردازند. آنان دايره وار گرداگرد مجلس حلقه مي زنند و مُلايه در بالاي مجلس به نوحه خواني مشغول مي شود و گاه ابيات را با سرعت مي خواند و صدايش لحني حماسي به خود مي گيرد. كلمات كوبنده و رسا ادا مي شوند. به اين شيوه «فزاعيه» مي گويند. گاه نيز با آرامش روضه خوانده مي شود كه با غم و اندوه بسيار همراه است كه به اين شيوه «رجاليه» مي گويند.

عرس القاسم
عرس القاسم يكي از آيين هاي جذاب زنان عرب براي سوگواري حضرت قاسم (ع) است. «ام حسين خنيفر ناصري»، يكي از ملايه هاي معروف شوش است. وي درباره اين مراسم به «اعتماد» مي گويد: مراسم «عرس القاسم» يا عروسي حضرت قاسم را شب هشتم محرم برگزار مي كنيم.
ام حسين همچنين مي گويد: در اين مراسم كه يكي از خانه ها به صورت نذري ميزباني آن را بر عهده مي گيرد «كله» (هجله)يي نصب مي كنيم و هنگام مراسم زن ها سيني هاي خود را در تاريكي مطلق كه فقط شمع هاي سيني روشن هستند به دور «كله» مي چرخانند و ساير زنان با سينه زني و «كل زدن» آنها را همراهي مي كنند.
اين ملايه توضيح مي دهد: برخي از زن ها كه باردار نمي شوند يا برخي دختران براي باز شدن بخت شان براي لحظاتي در «كله» مي نشينند تا به مرادشان برسند. بعضي زنان هم طوري كه ميزبان عزاداري متوجه نشد از آن خانه وسيله يي مثل فنجان يا نعلبكي را مي برند تا اگر سال آينده به مرادشان برسند تعداد بيشتري فنجان براي خانه ميزبان عزاداري هديه بگيرند.

شبيه خواني عربي
شبيه خواني يكي ديگر از انواع تعزيه ميان مردم عرب خوزستان است. برخي هيات ها از شب هاي اول محرم اقدام به برگزاري شبيه خواني عربي مي كنند كه از ميان آنها مي توان به شبيه خواني منطقه «رفيش» لشكرآباد اهواز اشاره كرد. اما نخستين شبيه خواني عربي در ايران در خوزستان شكل گرفت، برپايي شبيه خواني در بين عرب هاي خوزستان در شهر «حر» با نام قديمي و محلي (بيت چريم) پايه گذاري شد. شهر حر در شمال شرق شوش و از توابع اين شهرستان است كه در حاشيه رودخانه دز و مسير آن در 20 كيلومتري جاده اهواز- انديمشك قرار دارد. از آنجايي كه اهالي اين مردم عرب هستند، مراسم تعزيه را نيز به زبان عربي اجرا مي كنند.

مراسم شبيه واقعه كربلاو عزاداري امام حسين در اين منطقه ريشه تاريخي دارد، طبق تحقيقات محلي ابتدا اين مراسم توسط شيخ فرحان، شيخ غافل و شيخ فارس ابن شيخ سالم از قبيله آل كثير تيره بيت كريم (بيت چريم) برپا مي شده است. عزاداري شب هاي محرم و روز عاشورا رويدادي جمعي با سابقه يي ديرين در شهرها و روستاهاي خوزستان است: رويدادي كه در آن شيعيان، به ياد دهم محرم سال 61 هجري قمري و ماجراي كربلابه سوگواري مي نشينند. مراسم سوگواري محرم معمولابه صورت خودجوش توسط مردم در سطح روستاهاي خوزستان برگزار شده و از اين رو جنبه يي اجتماعي مي يابد. برپايي هيات هاي عزاداري، جلسات روضه خواني و تعزيه از مراسم سنتي اي هستند كه از ديرباز نزد فرهنگ ها و قوميت هاي گوناگون تنوع و تداوم خود را حفظ كرده اند. گفته مي شود مشاركت در آيين ها توسط افراد يك جامعه همبستگي و انسجام اجتماعي را در بين پيروان يك دين حفظ مي كند و به آن دامن مي زند.

هم اكنون وجود شبيه خواني كه مردم خوزستان به آن «دايره» نيز مي گويند جزو هويت هاي بسياري از مكان و فضاهاي شهري - روستايي از جمله روستاي سيدمحمد تفاخ (الهدامه) شده است.

گسترش شبيه خواني در خوزستان
برپايي شبيه خواني رفته رفته از «بيت چريم» به روستا و شهرهاي مجاور از جمله «شوش»، منطقه «صرخه»، «چنانه»، «الوان»، «عبدالخان» و... رسيد. حتي در شهر شوش نيز از همين افراد براي اجراي تئاتر خياباني در شب هاي دهه اول محرم استفاده مي شود. همچنان شبيه خواني در ميدان قديمي شهر حر و در روستاي سيدمحمد تفاخ برپا مي شود. جمعيت شركت كننده در اين مراسم حدود 7 الي 8 هزار نفر است. اين مراسم در شهر حر و روستاي سيدمحمد تفاخ به صورت شبيه خواني حضرت زينب(س) و امام سجاد (ع) در ظهر تاسوعا از ساعت 2 بعدازظهر تا 6 عصر و شبيه خواني شهادت امام حسين(ع) و يارانش در صبح عاشورا از ساعت شش صبح شروع مي شود و تا ساعت 3 بعداز ظهر ادامه دارد. از ويژگي هاي اين فعاليت هنري - مذهبي اين است كه تمام بازيگران اين روستاها هيچ كدام پيشينه يي در كارهاي هنري ندارند.
حتي كودكان كم سن و سال هم در اين مراسم نقش هاي مهمي ايفا و در مقابل چشم صدها و شايد هزاران نفر نقش خود را طوري اجرا مي كنند كه اشك را بر ديدگان تماشاگران جاري مي كنند.

سرهنگ هلاكوپور، يكي از پيشكسوتان شبيه خواني شهرستان شوش در روستاي سيد محمد است. وي در رابطه با تاثير اين مراسم مي گويد: براي اجراي شبيه خواني نياز به حمايت بيشتر ارگان ها داريم، اگر حمايت شويم مي توانيم از هر جاي دنيا خصوصا كشورهاي عربي همسايه نيز جذب توريست كنيم. به گفته وي، اين كار باعث تبليغ فرهنگ تشيع مي شود.

در گذشته، چند شب جلوتر از روز عاشورا مردم خود را به محل برگزاري مراسم مي رساندند تا جايي براي خود در اين مراسم پيدا كنند و تا صبح روز عاشورا منتظر مي ماندند. اين مراسم از ساعت شش صبح آغاز مي شد و تا غروب همان روز ادامه داشت. شبيه خواني در شهر حر و روستاي سيد محمد به لحاظ وسعت محل اجرا از بزرگ ترين نمايش هاي خياباني كشور نيز به حساب مي آيند. حضور ده ها سواركار با اسب هاي زيبا، همچنين شترهاي فراواني كه در اين نمايش ها استفاده مي شوند، فضاي سنتي را كه يادآور تاريخ است شكل مي دهد.

200 ساله يي كه ثبت نشد
با اينكه قدمت شبيه خواني در «بيت چريم» به بيش از 200 سال مي رسد اما شبيه خواني اين منطقه هنوز ثبت ملي نشده است. فعالان اجتماعي مي گويند ثبت نشدن شبيه بيت چريم نشان از عدم شناخت و تعامل لازم اداره كل ميراث فرهنگي استان نسبت به ساير فرهنگ هاي استان دارد.
«عارف تفاخ» از شهروندان شهر حر در اين باره مي گويد: همه مي دانند كه شبيه خواني شهر حر داراي قدمتي طولاني است اما چرا به جاي تعزيه اين شهر، شبيه خواني شهر شوش كه الگو گرفته از مراسم شهر حر است به ثبت رسيد، سوال و گله مندي مردم را به دنبال داشته است؟ وي همچنين پيگيري مسوولان را خواستار مي شود و اظهار مي كند: پيش از اين، افراد بسياري براي احيا و راه اندازي شبيه خواني تلاش كرده بودند. مرحوم شيخ خلف حيدر و پيش از وي، شيخ علي بن غافل با همه نقدهايي كه برخي بر آنها وارد مي كنند اما احيا كننده فرهنگ حسيني هستند و روح و هويت جديدي به شهر دادند و پيشنهاد مي كنيم حداقل نام يكي از خيابان هاي شهر حر به اسم شيخ غافل نامگذاري شود.

مراسم عاشورا به دليل مشاركت گسترده يي كه اقشار بسيار متفاوتي از مردم از گروه هايي با سرمايه هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي متفاوت در آن دارند يكي از بهترين موقعيت ها را براي مطالعات مردم نگارانه يعني نزديك شدن كامل و مشاركت بسيار نزديك در محيط شهري با كنشگران اجتماعي و فرآيندهاي كنش شهري به وجود مي آورد كه به ندرت مي توان در نظام هاي اجتماعي به دست آورد. براي رسيدن به موقعيت هايي نظير عاشورا يا دقيق تر بگوييم دهه اول محرم كه يك فرآيند طولاني مدت ( ؟روزه) از مشاركت گسترده و عميق اجتماعي است، مي توانيم بسيار در فرهنگ هاي ديگر و حتي در فرهنگ خودمان جست وجو كنيم.

سطح «درام اجتماعي» در اين مراسم به حدي بالاست كه در زندگي روزمره جز در موقعيت هاي بسيار بحراني و آن هم به مدتي بسيار كوتاه نمي توان به آن دست يافت. از اين رو يكي از بخش هاي ميراث فرهنگي بسيار پر ارزش ما اين مراسم و تكرار سالانه آنهاست كه در طول برگزاري خود امكان مطالعات گسترده يي را در سطوح مختلف و فرهنگ هاي گوناگون اين سرزمين كه تكثر بي پاياني از لحاظ فرهنگي دارد، فراهم مي كند. خصوصا اينكه مراسم شبيه خواني در بيت چريم و جريه سيدمحمد و بسياري از نقاط خوزستان به عربي برگزار مي شود و براي مخاطبان در ديگر استان ها جاذبه خاصي ايجاد مي كند كه نيازمند معرفي هرچه بيشتر اين توان فرهنگي است.