شوشان - مهری کیانوش راد:
در شب یلدا ، کنار سفره ای که لقمه از خوردنی هایی دارد ، که جسم را به شوق آورده و فربه می کند ، دیوان غزلیات حافظ هم جا خوش کرده است .
شاید آگاهی با تفکر حافظ و زمانه ی او ، فرصتی مبارک باشد ، تا آگاهانه تر با «حافظ آسمانی یا رند زمینی » هم سفره بشویم .
برای شناخت هر هنرمندی ، باید به هنر او رجوع کرد و برای چرایی هنر او ، به شرایط زمانی خاصی که در آن فضا ، زندگی کرده است.
هنر هر هنرمندی ، حاصل زندگی درونی و بیرونی اوست ، تعاملی که انسان با خودمی کند ، تعاملی که حاصل روزگار اوست و هنرمند آینه ای می شود ؛ تا آیندگان روزگار او را در هنرش به تماشا بنشینند.
حافظ و عبید زاکانی در یک روزگار زندگی کرده اند ، هرچند به صراحت هیچ کدام از یکدیگر سخن نگفته اند ؛ اما وجه مشترک این دو نقّاد جامعه ی ایرانی ، بررسی بیماری مهلک آن روزگار ، یعنی «ریا » است .
حافظ در شعر و ادیبانه از آن سخن گفته و عبید زاکانی به طنز و به صراحت از زشتی ها ی ریا ، پرده برمی دارد.
در آن جامعه ی پر فساد، ریا دو چهره دارد :
۱- چهره ی ملوکانه که قدرتمندان برای مردم فریبی ، دست به دامان توبه و دینداری زده ، تا از این طریق سلطه ی خویش را بر مردم افزون کنند .
داستان «موش و گربه » عبید ، پرده از این ریای ملوکانه برمی دارد.
سالی یک دانه می گرفت از ما /
حال حرصش شده ، فراوانا.
این زمان پنج پنج می گیرد /
چون شده تایب و مسلمانا .
داستان گربه و موش ،
فرع است و به قول عبید زاکانی :
غرض از موش و گربه برخواندن / مدعا فهم کن پسر جانا .
۲- چهره ی عوامانه
عبیددر وصف رواج دروغ مصلحت اَمیز در جامعه ، بین عوام الناس می گوید :
کدام دلیل از این روشن تر که اگر صادق الوعد گواهی دهد ، گواهی راست ادا کند ، از او منّت ندارند و بلکه به جان رنجند و در تکذیب او تاویلات انگیزند و اگر بی دیانتی گواهی به دروغ دهد ، صد رشوت بدو دهند ...
عبید در حکایات عربی و فارسی خود به شیوه ی داستانی و طنز و گاه بی پرده و با الفاظی رکیک ، فساد زمانه ی خویش را تصویر می کند.
تصویر عبید از ایران آن روزگار ، چهره ی زمانه ی حافظ است .
حافظ به مدد نبوغ غول آسای خود ، تصویرگر همه ی کژی های جامعه ی خویش است ؛ اما نه به مانند عبید ، بلکه در زیباترین ، گویاترین و منزه ترین کلام .
عبید زاکانی اگر آغازگر نهضت ریاستیزانه و اصلاح گر زمانه ی خود نباشد ، از موثر ترین عوامل در این قیام کلامی علیه روزگار خویش است .
و حافظ از درخشان ترین چهره هایی است که به قیام و اصلاح گری عبید و همفکرانش در آینه ی شعرش ، رنگ جاودانگی بخشیده و برای همیشه در هییت اصلاح گری شاعر ، در تاریخ ادبیات ایران ، جاودانه ، ماندگار شده است .
# دی ۱۴۰۰
# برای اَگاهی بیشتر ر. ک ، به :
کتاب :
«حافظ هاتف میخانه ی عشق »