هوا را از من بگير، كارون را نه!

داریوش بهمئی: مدتی قبل و در آغاز شروع کار وزیر نیروی دولت جدید کارگروه ویژه نجات دریاچه ارومیه تشکیل شد و همچنین وزارت نیرو طی دستوری به شرکت‌هاي تابعه خود دستور توقف طرح‌هاي مطالعاتی و اجرایی منابع آب در حوضه آبریز کرخه را با اهداف نجات تالاب هورالعظیم و تامین آب موردنیاز سد کرخه صادر کرد که نشان از همت بلند وزیر جدید نیرو در زمینه حفظ و بهره وری منابع آب و محیط زیست دارد. در عین حال انتصاب آقای رسول زرگر معاون سابق وزارت نیرو در امور آب به استانداری اصفهان و همچنین ابقای آقای حاج رسولیها که اصفهانی مي‌باشند در مدیریت منابع آب ایران ( شرکت مادر تخصصی منابع آب ایران) به علاوه پیگیری‌هاي جدی نمایندگان و مسئولین استان اصفهان نسبت به طرح‌هاي انتقال آب سرشاخه‌هاي کارون به فلات مرکزی به ویژه زاینده رود مي‌تواند دلیلي باشد برای تشکیل کارگروه بررسی و ارزیابی پیامدهای انتقال آب سرشاخه‌هاي کارون بر اساس آمارهای به روز شده منابع و مصارف آب در حوضه کارون و لحاظ خشکسالی چند سال اخیر نه آمارهای ارائه‌شده دهه هفتاد!

رود كارون و شاخه هايي كه به آن مي‌ريزد بزرگترين سيستم رودخانه اي را در ايران تشكيل داده و منبع اساسي آب استان خوزستان است. حوضه آبریز کارون-دز نه تنها به عنوان یکی از پرآب ترین حوضه‌هاي آبریز رودخانه‌هاي کشور محسوب مي‌شود، بلکه در مسیر خود تمدن‌هاي کهنی را به وجود آورده که پس از گذشت ده‌ها قرن آثار آن محکم و پا برجاست. رود کارون در خوزستان از میان سکونتگاه‌ها به ویژه کلانشهر اهواز در جریان است و طبیعتاً نیازهای آبی شهرها و روستاها اعم از مصارف شرب، صنعت و آبیاری پوشش گیاهی و فضای سبز از این منبع تامین مي‌شود اما این رودخانه طی سال‌هاي گذشته دچار کم آبی شده و حجم آب آن به یک سوم کاهش یافته است، به طوری که عمق متوسط آن به یک متر کاهش یافته است.

در سال‌هاي اخیر کیفیت رود کارون در بازه اهواز تا مصب آن در خلیج فارس(اروندکنار) طبق داده‌هاي نمونه برداری شده و نظر کارشناسان مربوطه، به علت دبي پائين کاهش محسوسی داشته است. این مسئله موجب آلودگی آب شرب شهرها و روستاهای حاشیه کارون به خصوص کلانشهر اهواز شده و به شدت بر سلامتی مردم تاثیر منفی گذاشته است. در کنار این واقعیت تلخ، حجم بالای خرید و فروش انواع دستگاه تصفیه آب شرب و فیلترهای آب جهت استحمام، منجر به هزینه دائمی برای خانوارها شده است.

از سوی دیگر به دلیل سهم بالای کارون در تامین آب مورد نیاز کشاورزی و صنایع خوزستان، انتقال آب از سرشاخه‌هاي آن، منجر به کاهش میزان آب ورودی به استان شده، در نتیجه کشاورزی و صنایع را تحت تاثیر قرار داده است. پیامد دیگر انتقال آب کارون، کاهش میزان انرژی تولیدی در نیروگاه‌هاي آبی و غیرآبی مي‌باشد که این کاهش تولید برق، صنایع مختلف استان را تحت الشعاع خود قرار مي‌دهد، افت فعالیت واحدهای صنعتی استان، باعث افزایش نرخ بیکاری و نیز کاهش دستمزد کارکنان این واحد‌هاي صنعتی مي‌شود.

بدین ترتیب رودخانه كارون نقش مهمي در فعالیت اقتصادي، كشاورزي، اجتماعي و زيست محيطي استان خوزستان ايفا و اكوسيستم پايداري را ايجاد كرده و هرگونه تغییر در این اكوسيستم پايدار، مي‌تواند چالشی عمیق در نگرش سیاسی–اجتماعی شهروندان ایجاد و تضعیف همگرایی سیاسی-اجتماعی با مرکز را در پی داشته باشد. به طور کلی پیامدهاي کاهش دبی رود کارون، مشتمل بر سه بخش ذیل مي‌باشد:

1. پیامد‌هاي زیست محیطی و طبیعی شامل: نابودی چشم انداز رودخانه، ناپایداری اکوسیستم رودخانه، تحلیل سفره هاي آب زیرزمینی، کاهش کیفیت آب شرب، محدودیت کمی آب شرب شهری و روستایی، تغییر ساختار ژئومورفولوژی، تشدید رسوب گذاري، افزایش حجم پساب‌ها و منابع آلاینده، نفوذ آب شور دریا در مصب رودخانه، خشک شدن برکه‌ها و کاهش سطح آب در دریاچه هاي پایین دست.

2. پیامد‌هاي اقتصادی شامل: افزایش هزینه، رکود کشاورزی و صنعت، هزینه تصفیه آب شرب، تاثیر بر حقابه‌ها، افزایش هزینه بهداشت، افول گردشگری و توریسم، کاهش قابلیت تولید انرژي پاك و درآمد برقابی سیستم چند سدي کارون.

3. پیامدهای اجتماعی-سیاسی: بالارفتن نرخ بیکاری، افزایش مهاجرت، مناقشات آبی، عدم توجیه افکارعمومی، کاهش سطح خدمات اجتماعی، رشد حاشیه نشینی. به عبارت دیگر، یک طرح انتقال آب بین حوضه ای، علیرغم رفع کمبودها در حوضه مقصد مي‌تواند منشأ تغییرات و هزینه‌هاي زیادي در حوضه مبدأ و نیز مقصد باشد که البته طرح‌هاي انتقال آب کارون در کنار خشکسالی‌هاي چندسال اخیر و ایجاد سدهای پی در پی به ویژه سد جنجالی گتوند چالش‌ها را تشدید کرده است. با توجه به حساسیت‌هاي جغرافیای زیستی جنوب غربی کشور و پیامدهای مثبت و منفی گوناگون طرح‌هاي توسعه منابع آب حوضه آبریز کارون به ویژه طرح‌هاي انتقال آب بین حوضه ای، مي‌بایست درباره سیاستگذاری و تصمیم‌گیری این گونه طرح‌ها یک بررسی و بازبینی از منظرهاي مختلف در محیط فیزیکی، سیاسی-اجتماعی، بیولوژیکی با هدف حفظ تعادل کل اجزاء محیط حوضه مبدا (از سرشاخه‌هاي کارون تا نواحی پایین دست) و ارتباطات بین آنها، به دور از یک‌جانبه‌نگری و تعصب جغرافیایی انجام شود.

با توجه به مواردی که گفته شد و محرز بودن زیان‌هاي منطقه ای و ملی انتقال آب از سرشاخه‌هاي کارون و بر اساس نظرات تخصصی و مستقل و شفاف صاحب نظران و کارشناسان بخش‌هاي گوناگون منابع آب و مرتبط با آن و همچنین واکنش‌هاي اجتماعی، مطبوعات و نمایندگان مجلس و نیز قشرهای مختلف در نواحی حوضه آبریز کارون به عنوان ذینفعان سرشاخه‌ها تا مصب رودخانه در خلیج فارس و همچنین با عنایت به معیارها و استانداردهای ملی و جهانی، ضروری است در برنامه ریزی چنین طرح هایی، تمام جوانب و چالش‌هاي احتمالی زیست‌محیطی، اقتصادی و سیاسی-اجتماعی را در نظر گرفت و ضمنا در طرح‌هاي اجرایی و درحال بهره‌برداری انتقال آب، به دور از هرگونه اغراض سیاسی و بر پایه واقعیت‌هاي موجود، بازبینی اساسی انجام شود.یکی از چالش‌هاي اساسی طرح هاي انتقال آب کارون عدم اطلاع رسانی شفاف و دقیق مسئولین امر مي‌باشد، به طوری که حتی در صورت وجود آب مازاد حوضه مبدا و نداشتن چالش و پیامدی، منجر به بدبینانه نگریستن، حساسیت و واکنش شده است. در نتیجه مي‌بایست شفاف سازي کافی در فرآیند مطالعه، مدیریت و برنامه ریزي و وجود داشته باشد.

در نتیجه مي‌بایست شفاف سازي کافی در فرآیند مطالعه، مدیریت و برنامه ریزي وجود داشته باشد.

به این ترتیب ایجاد کارگروهی متشکل از نمایندگان قشرهای گوناگون ذینفع و متاثر از انتقال آب در حوضه‌هاي مبدا و مقصد جهت بررسی و افکارسنجی و ارزیابی کنش‌هاي اجتماعی-سیاسی طرح‌هاي انتقال آب بین‌حوضه‌ای در کنار برگزاری جلسات و سمینارهای مرتبط با موضوع با هدف ارائه پیشنهادات و راهکارهای مفید جهت به حداقل رساندن چالش‌هاي موجود و آینده اینگونه طرح‌ها ضروری بوده و پیشنهاد مي‌گردد:

1. در طرح‌هاي منابع آب مخصوصا انتقال آب بین حوضه‌ای کارون از روش‌هاي گوناگون، ميزان مشاركت و حمايت مردمي از پروژه، افکارسنجی جمعیت ذینفع از تامين عدالت اجتماعي-سياسي، تاثير پروژه در افزایش یا كاهش اختلافات بهره‌برداران، ميزان فشارهای سياسي روي اجرا یا عدم اجرای پروژه، برآورد نيازهای مرتبط با طرح و ميزان تاثير پروژه در تامين آنها و همچنین ميزان ملاحظات حقوقي و قانوني بررسی و محاسبه گردد.

2. مطالعات جامع جهت حفظ عدالت و بازسازي اکولوژیکی سامانه کارون بر اساس شاخص هاي پایداري زیست محیطی و در نظر گرفتن آستانه تحمل خود پالایی این رودخانه و شاخه‌هایش.

3. مطالعه منصفانه وضعیت توسعه پایدار حوضه مبدا (با تکیه بر بخش منابع آب) با هدف جلوگیري از مهاجرت و ارزیابی زیست محیطی و اجتماعی حوضه کارون در پایین دست (خوزستان).

4. در طرح‌هاي انتقال آب از سرشاخه‌هاي کارون چه مطالعاتی و اجرایی و چه در حال بهره‌برداری باید زیان‌هاي اقتصادی و اجتماعی مستقیم و غیرمستقیم ناشی از خشکسالی‌ها (به دلیل تشدید تاثیرات طرح‌هاي انتقال در دوره‌هاي خشکسالی)، مورد محاسبه و توجه قرار گیرد.

5. در طرح‌هاي انتقال آب کارون علاوه بر لحاظ کردن معیارها و کنواسیون‌هاي جهانی، مي‌بایست بر مبنای معیارهاي ملی و منطقه‌اي نیز مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. ضروری است كه این ارزیابی‌ها با مشارکت، همكاري و تعامل نهادهاي دولتي و غيردولتي مرتبط وذينفع صورت بگيرد.

6. تقسیم منافع و مضرات اقتصادی طرح‌هاي انتقال بین حوضه‌ای بین هر دو حوزه برای طرح‌هایی که از مرحله اجرا گذشته و در حال بهره‌برداری مي‌باشند به طوری که منافع حداقلی جهت تعادل اجزا سیستم رودخانه در حوزه مبدا قبل از هرگونه بحث تقسیم منصفانه تامین شده باشد و چالش و ابهامی در ادامه بهره‌برداری وجود نداشته باشد.

7. گستردگی مناطق تحت تأثیر به علاوه بالا بودن ریسک نتایج طرح‌هاي انتقال آب بین‌حوضه‌ای، در کنار اهمیت تعادل حیاتی منابع آبی و مسائل سیاسی–اجتماعی باید در قالب منافع ملی و مطالعات جامع منطقه‌ای و اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین مورد ارزیابی دقیق و همه جانبه قرار گیرد.

8. براساس شاخص‌هاي مديريت بهم پيوسته منابع آب (IWRM)، حوزه آبريز به عنوان اصلي ترين واحد توسعه مي‌باشد، بنابراین در ارزیابی طرح‌هاي انتقال آب به عنوان یک طرح توسعه منابع آب، همه اهداف و جوانب فنی، اقتصادی، اجتماعی و غیره به صورت به هم پیوسته مدنظر قرار گیرد.

9. ضرورت توجه به پیامدها و نتایج اجرای پروژه هاي مشابه در كشورهای مختلف.