میرزا امان الله خان بختیاری

شوشا ن ـ دکتر عباس امام :

 
یکی از گونه های نوشتاری با اهمیت در مطالعات تاریخی، گونه "خاطرات" می باشد ؛ گونه ای که  در قالب های گوناگون یافت می شود، و از دیدگاه تاریخ پژوهی هم محاسن خاص خود را دارد و هم معایب خود را. با آن که سنت خاطره نویسی در تاریخ ایران پیشینه ای دراز دامن دارد،اما تا آنجا که به تاریخ،ادبیات و فرهنگ خوزستان پیشامشروطیت(حتی زمانه و روزگار شکل گیری جنبش مشروطه) برمی گردد، دراین زمینه تا کنون از خوزستانی ها اثری یافت نشده است، یا دستکم شوربختانه بنده از آن/ها بی خبرم. به این ترتیب،گمان می رود که "مسافرپایتخت:خاطرات و سفرنامه میرزا امان الله خان بختیاری" نخستین نمونه از خاطره نویسی های شخصیت های خوزستانی است. این، نخستین مزیت این اثر است. دومین جنبه اهمیت کتاب در این است که بدانیم راوی این خاطرات نه یک فرد بارآمده در محیط های شهری خوزستان عصرمشروطیت بلکه عشایرزاده ای است برآمده از منطقه محروم اندیکا،بویژه اندیکای حدودا 120- 130 سال قبل. اگر خواننده با میزان محرومیت های عشایر آن منطقه در عصر مشروطیت(و حتی همین امروز) آشنا باشد،آنگاه ارزش کار را بهتر درخواهدیافت که چگونه فردی از اهالی آن محل و آن زمان اصولا از سواد خواندن و نوشتن برخوردارشده و دست به چنین ابتکار بی نظیر یا کم نظیری زده است. ویژگی جالب توجه دیگر کتاب،سبک نگارش امان الله خان است که برخلاف اکثر آثار نوشتاری عصرمشروطه که همچنان به سبک و سیاق نوشتارمغلق و منشیانه پیشامشروطه گرایش داشتند،در"مسافر پایتخت" با نوشتاری بسیار راحت و نسبتا خوشخوان روبروهستیم که بعیداست حتی نسل جوان امروزی نتواند براحتی با آن ارتباط برقرارکند.

 نکته بعد، کنشگری سیاسی-اجتماعی امان الله خان است که چگونه وی از نقطه ای دوردست و محروم به سمت حرکت مشروطیت کشیده می شود و مناصبی اداری-اجتماعی-قضایی را برعهده می گیرد،هرچند خیلی زود به عللی که خود در این خاطرات برشمرده است آرام آرام از مشروطیت روی می گرداند اما درعمل رویاروی مشروطه خواهان نیز قرار نمی گیرد. دلسوزی وی برای همولایتی ها و همتباران نیز نکته جالبی است که اصولا محوراصلی شکل گیری این رساله در حرکت به سوی تهران برای احقاق حقوق مردمان عشیره و طایفه خویش است. خودانتقادی محترمانه و دلسوزانه از جناح مشروطه طلب ، از دیگر ویژگی های نوشتار و خاطرات امان الله خان است که در چندین صفحه از صفحات کتاب خواندنی است و تامل برانگیز. امان الله خان،بخصوص از ناامنی ها و اغتشاشات بعد از پیروزی مشروطه خواهان ناخرسند است و بارها از آن گله و شکایت می کند؛ همچنین،از عدم برپایی شایسته و سریع بساط دادگستری در سطح جامعه. درجایی می نویسد"ای برادر،داد از دست مملکت بی قانون؛ بیداد از دست مملکت بی عدل و داد.مملکت همه روزآشوب و همه روز اغتشاش. خدای متعال می داند، دیگر خون به دل شده ایم... (ص. 146)، و باز درجایی دیگر"  ای خدای قادرمتعال،ای دادار خردمند. هرچه برسرما رفته دیگربس است.ما را از این ولایت ناپرسان و از این خاک استبدادی ناسازگار و دامنگیر بی حساب و کتاب ری که همین ملک طهران باشد، رهایی بده"(ص. 198).

به هرروی، کتاب نشان می دهد که نویسنده  این خاطرات / سفرنامه دلسوزی است خردمند و دردمند، هم برای همتباران خویش و هم مردم سرزمین اش ایران. از این روست که "مسافرپایتخت" براستی ارزش حداقل یک بار خواندن را دارد.