آیینی فاخر و ارزشمند ؛ رونمایی از دو کتاب آیت‌الله سید علی شفیعی

دکتر لفته منصوری : آیت‌الله سید علی شفیعی از شخصیت‌های برجسته روحانی و قرآنی استان خوزستان است. این محقق و نویسنده پرکار در طول ۸۳ بهار زندگی پربرکت خویش در تبلیغ دینی؛ بیش از یک‌صد عنوان کتاب به زبان‌های عربی و فارسی در موضوع‌های مختلف نگاشته که تاکنون ۴۳ جلد از آن‌ها به چاپ رسیده و در طول ۳۸ سال دو بار قرآن را تفسیر کرده است. دیروز به مناسبت هفته کتاب، کتاب‌خوانی و کتابدار دو اثر جدید، تفسیر قرآن مجید، سوره فاتحه‌الکتاب و نقش ارزشمند در همه عرصه‌ها از این نویسنده ارجمند و با حضور خودشان در کتابخانه عمومی – تخصصی شهید سید مرتضی شفیعی، مرکز علوم و معارف اسلامی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) – اهواز؛ رونمایی شد.

یکی از ویژگی‌های گفتاری، رفتاری و نوشتاری آیت‌الله شفیعی، نکته‌سنجی و دقت نظر اوست. همه‌کسانی که با این شخصیت ارجمند ارتباط نزدیک دارند، روایت‌های زیادی از این ویژگی در منش، کنش و خوانش ایشان به خاطر می‌آورند. من با استفاده از این ویژگیِ آیت‌الله شفیعی، به دو نکته از آثار جدید رونمایی شده ایشان، اشاره می‌کنم که از جهاتی می‌تواند خواننده را به ژرفای وجودی این عالم وارسته رهنمون سازد.

۱- ترجمه ناپذیری قرآن
کتاب تفسیر قرآن مجید، تفسیر سوره فاتحه‌الکتاب به قلم آیت‌الله سید علی شفیعی در ۷۹ صفحه و با استفاده از ۲۳ منبع توسط انتشارات آوان جنوب به ویراستاری سید عبدالمجید نبوی با شمارگان ۱۱۰۰ جلد و به قیمت ۸۰۰۰۰ تومان در سال ۱۴۰۲ به زیور طبع و نشر آراسته شده است.

ایشان در مقدمه کتاب نوشته‌اند: «تفسیرهای متعددی بر سوره فاتحه‌الکتاب (هم به‌صورت مستقل و هم جداگانه و هم به‌صورت انضمام با باقی سوره‌های قرآن) نگاشته شده است … ما در این تفسیر، راهی مختصر و جامع و سبک موجز را پیموده‌ایم تا برای همگان قابل بهره‌برداری و استفاده و صالح به جهت اجرا و عمل باشد.» (صفحه ۱۳-۱۲ کتاب)

این مفسر قرآن معتقد است: «قرآن ترجمه پذیر هم نیست؛ بلکه فقط درخور شرح و تفسیر می‌باشد. الفاظ و واژه‌های متعددی در قرآن مبین هست که یا معادل فارسی ندارند و یا معادل‌های آن، ظرافت و موقعیت ویژه زبان عربی را ندارند. هرچند چاره‌ای از ترجمه نیست و ترجمه‌های متعددی از سوی قرآن شناسان زبردست و عالمان آگاه عصر گذشته و حاضر به زبان فارسی انجام‌گرفته و در اختیار همگان قرار داده‌شده که سعی همه مشکور و عمل همه مأجور است، اما هیچ ترجمه‌ای کامل و مفید واقعی از مفاهیم قرآنی نبوده و نیست.» (صفحه ۲۱ کتاب)

سپس به نمونه‌هایی در صفحات ۴۰، ۴۲، ۴۳، ۴۷، ۵۳ و ۵۴ از عدم توانایی معادل‌های فارسی در انتقال مفاهیم قرآنی اشاره‌کرده است.

ترجمه ناپذیری علاوه بر قرآن درباره‌ی هر متن دیگری ممکن است صادق باشد؛ زیرا «در همه زبان‌ها متن اصلی از ارزشی ویژه برخوردار است که ترجمه‌ی آن به زبان‌های دیگر، آن را دچار تحریف می‌کند.»[۱] این امر درباره‌ی زبان عربی- که جامعیت و پیچیدگی ساختاری و بلاغی بیشتری دارد – اهمیت دوچندان یافته است. از امام باقر یا امام صادق (علیهم‌السلام) روایت‌شده که زبان عربی «یُبَیِّـنُ الألسُنَ و لا تُبَیِّنُهُ الألسُنُ» یعنی «زبان عربی گویایی دیگر زبان‌ها را دارد، ولی آن‌ها گویایی زبان عربی را ندارند.»[۲] حال اگر اضافه کنیم که قرآن متنی عربی نازل‌شده از جانب خداوند است. لذا جنبه‌ی اعجاز دارد، شاید به ترجمه ناپذیری قرآن بیشتر پی ببریم؛ زیرا «مترجم با متنی سروکار دارد که آفریدگار آن، خدای بی‌نقص و بی‌نهایت است و در مقابل او آفریده‌ی پر خطا و محدود!»[۳]

قرآن علاوه بر برخورداری از ظرفیت‌های بلاغی و زیباشناختی، کتاب زندگی نیز هست و حاوی اصول اعتقادی و احکام شرعی است. لذا مترجم صرفاً با متنی هنری روبرو نیست که مجاز باشد در برخی موارد آن را به سلیقه‌ی خود بازآفرینی کند و مورد مواخذه نباشد. مترجمان با این باور احساس می‌کردند «اندک تخطی از لفظ خداوند، خطر آن را دارد که در احکام شرعی خللی حاصل شود و مترجم به گناه سختی آلوده گردد. این بیم لغزش در ترجمه‌ی آنان را چنان گرفتار می‌ساخت که ایشان در ترجمه‌های خود هرگز احساس آزادی نمی‌کردند و سرانجام چاره‌ی کار را در آن دیدند که با چشم‌پوشی از رساندن پیام، تنها به یافتن معادل‌هایی برای واژه‌های عربی اکتفا کنند.»[۴]

۲- امید امروز در فقدان امید فردا
کتاب نقش ارزشمند در همه عرصه‌ها به قلم آیت‌الله سید علی شفیعی در ۵۶ صفحه توسط انتشارات نیلوفران به ویراستاری سید عبدالمجید نبوی با شمارگان ۱۰۰۰ جلد و به قیمت ۵۰۰۰۰ تومان در سال ۱۴۰۱ به زیور طبع و نشر آراسته‌شده است.

سید محسن شفیعی مسئول امور نهاد رهبری در دانشگاه‌های خوزستان در ۳۰ آبان ۱۳۴۳ در نجف اشرف متولد و در سحرگاه ۲۸ اسفند ۱۴۰۰ در اهواز بدرود زندگی گفت.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در ۲۹ اسفند ۱۴۰۰ پیام تسلیتی خطاب به آیت‌الله سید علی شفیعی پدر مرحوم محسن صادر کردند که متضمن ۱۱۱ کلمه بود. در این پیام بی‌نظیر هشت ویژگی برای مرحوم سید محسن شفیعی شامل ۱- عزیز ۲- فاضل ۳- نقش ارزشمندی در همه عرصه‌های علمی و اجتماعی و دانشگاهی خوزستان ۴- عالم ۵- پرتلاش ۶- خدوم ۷- بصیر و ۸- از امیدهای آینده برشمردند. رهبر معظم انقلاب اسلامی در این پیام از واژه‌ی «فقدان» به‌جای مرگ، ارتحال، فوت، وفات استفاده کرده و جبران خسارت این فقدان را از خداوند متعال مسئلت کردند.

آیت‌الله شفیعی در این کتاب نوشتند: «این‌جانب با خود گفتم مندرجات نهفته در این پیام بیش از آنکه تسلیت و سرسلامتی باشد، رموز و معلوماتی را در بردارد که نمی‌توان به‌سادگی از آن‌ها گذشت، چه دانستن آن‌ها بر همگان لازم است. پس بهتر آنکه شرح و تفسیری موجز و مختصر بر آن نگاشته شود تا پاره‌ای از این حقایق بازگو گردد و درعین‌حال تسلیت و سرسلامتی و تعزیت را هم در برداشته و متوفای ارزشمند ما را بهتر و بیشتر بشناساند.» (صفحه ۱۱-۱۰ کتاب)

نویسنده کتاب از دو کلمه «حضرتعالی» و «جنابعالی» که رهبر معظم انقلاب اسلامی خطاب به آیت‌الله سید علی شفیعی در پیام خود ذکر کرده است؛ به‌عمد عبور کرده است.

جامعه شناسان معتقدند؛ زبان‌شناسی اجتماعی مطالعه‌ی زبان در رابطه با اجتماع است. به‌عبارتی‌دیگر در زبان‌شناسی اجتماعی ما به مطالعه جامعه می‌پردازیم تا از طریق آن بتوانیم به ماهیت زبان پی ببریم؛ بنابراین صرف شناخت گرامر زبان برای سخن‌گویان کافی نیست بلکه به‌کارگیری درست‌زبان و زبان‌درست در بافت اجتماعی برای برقراری ارتباط اجتماعی ضروری است که همان شناخت و تسلط به گرامر جامعه است.

صورت‌های خطاب، صورت‌های زبانی هستند که به‌منظور خطاب قرار دادن دیگران به کار می‌روند. صورت‌های خطاب منعکس‌کننده میزان همبستگی[۵]، صمیمت[۶]، قدرت[۷] و فاصله بین گوینده و مخاطب در مکالمه هستند. علاوه بر این صورت‌های خطاب نشان‌دهنده‌ی طبقات مختلف اجتماعی در یک جامعه و بیانگر روابط اجتماعی در یک جامعه هستند.[۸]

استفاده از صورت‌های خطاب تجلیل (حضرتعالی و جنابعالی) توسط رهبر معظم انقلاب در این پیام نشان‌دهنده احترام ویژه و صمیمت و همبستگی رهبری با آیت‌الله سید علی شفیعی است. شخصیتی که امید امروز رهبری و مردم است.

دیروز آیت‌الله سید علی شفیعی در بیانات کوتاه خود، بخشی از مکنونات قلبی خود را درباره‌ی تفسیر قرآن و نیز فرزند عزیزشان سید محسن بازگو کردند؛ سخنانی که برای حاضران هم آموزنده و هم تازگی داشت. او در کتاب تفسیری‌اش بر سوره حمد با جسارت ترجمه قرآن را ناکافی دانست و در کتاب شرحش بر پیام رهبری از ستایش خود گذشت. این دو ویژگی شجاعت و تواضع را نه در سخنرانی که در منش این شخصیت گران‌قدر بارها و بارها دیدم.

دیگر سخنرانان نظیر حجت‌الاسلام شیخ محمد انصاری و دکتر عباس حسین زاده مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خوزستان، سخنان ارزشمندی بیان کردند. اجرای خوب و مفید حاج محمدکاظم صباغی و تلاوت زیبای قرآنِ امین صادقی، روز خوبی برای کتاب، کتاب‌خوانان، کتابداران و نویسندگان رقم زد.