سرمایه‌ی اجتماعی سید جمال الدین اسدآبادی

شوشان ـ حجت الاسلام علی هوشمندزاده :

«سید جمال‌الدین اسدآبادی» عالم دینی، مصلح اجتماعی و از چهره‌های برجسته تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام است. او فردی ذو ابعاد در تمامی حوزه‌های اجتماعی جامعه بود، که دغدغه اصلاح و حل مشکلات و نابسامانی‌های جامعۀ اسلامی را داشت. مبنای وی برای درمان و برون رفت از انحطاط جوامع اسلامی، استفاده از قرآن کریم در تمامی شئون اجتماعی بوده است، از این رو گرایش وی در تفسیر قرآن «گرایش اجتماعی» بود که از آیات قرآن پیامی برای آسایش و پیشرفت زندگی انسان معاصر به ارمغان آورد. آرمان اصلاحی سیدجمال تشکیل جامعه‌ی اسلامی بود. او با تأکید بر ابعاد اجتماعی و سرمایه‌ی اجتماعی، تلاش کرد تا جامعه‌ی اسلامی را از رکود و انحطاط نجات دهد و آن را به سمت پیشرفت و تجدد سوق دهد.

سید جمال‌الدین چهره‌ای چند بعدی و پیچیده بود که فعالیت‌ها و اندیشه‌هایش در حوزه های مختلف جامعه تسری یافته است.

در این یادداشت برخی از ابعاد سید جمال‌الدین اسدآبادی را مورد بررسی قرار داده‌ایم. یک بعد (دیپلماسی فرهنگی، اقتصادی) و در بعد دیگر استفاده از ظرفیت (به میدان آوری مردم و حلقه‌های معنای عام) که تماما باعث سرمایه‌ی اجتماعی وی گردید و بعد از گذشت سال‌های متمادی، کماکان اندیشه و تفکر و نام سید جمال‌الدین اثربخش در جامعه می‌باشد.

سید جمال الدین اسدآبادی با ترکیب دیپلماسی اقتصادی و فرهنگی، تلاش کرد تا جوامع اسلامی را از وضعیت عقب‌ماندگی خارج کند و آن‌ها را به سمت پیشرفت و خودکفایی سوق دهد. او با تأکید بر اهمیت آموزش، توسعه‌ی اقتصادی و اتحاد اسلامی، نقش مهمی در بیداری فکری و سیاسی جهان اسلام ایفا کرد. اگرچه برخی از تلاش‌های او با مقاومت مواجه شد، اما تأثیرات فکری و فرهنگی او تا به امروز در جهان اسلام باقی مانده است.

دیپلماسی فرهنگی

سید جمال الدین به نقش فرهنگ و آموزش در پیشرفت جوامع اسلامی تاکید زیادی داشت. او معتقد بود که جهل و بی‌سوادی از موانع اصلی پیشرفت مسلمانان است. بنابراین، او به ترویج آموزش مدرن و علوم جدید در میان مسلمانان پرداخت.

او در کشورهای مختلف، از جمله مصر، با تأسیس مدارس و نشریات، سعی در بیداری فرهنگی و فکری مردم داشت. او همچنین به انتقاد از خرافات و تعصبات مذهبی پرداخت و خواستار بازگشت به اصول اصیل اسلامی همراه با پذیرش علوم جدید بود.

سید جمال الدین با استفاده از ابزارهای فرهنگی مانند روزنامه‌ها و سخنرانی‌ها، سعی در ایجاد یک جنبش فکری و فرهنگی در جهان اسلام داشت. او به دنبال احیای هویت اسلامی و مقابله با نفوذ فرهنگی غرب بود و بر این باور بود که اسلام با علم و عقلانیت در تضاد نیست و مسلمانان باید با بهره‌گیری از دانش روز، خود را به سطح تمدن‌های پیشرفته برسانند.

دیپلماسی اقتصادی

سید جمال الدین به اهمیت اقتصاد در تقویت جوامع اسلامی واقف بود. او معتقد بود که یکی از دلایل عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی، وابستگی اقتصادی به قدرت‌های استعماری است. بنابراین، او تلاش کرد تا با تشویق به خودکفایی اقتصادی و توسعه‌ی صنایع محلی، وابستگی به غرب را کاهش دهد.

او در سفرهای خود به کشورهای مختلف، از جمله ایران، عثمانی، مصر و هند، سعی کرد رهبران و مردم را به اهمیت توسعه‌ی اقتصادی و کاهش وابستگی به خارج آگاه کند. او همچنین به دنبال ایجاد اتحاد میان کشورهای اسلامی برای تقویت اقتصاد منطقه‌ای بود.

سید جمال‌الدین به شدت با استعمار غربی مخالف بود و آن را یکی از عوامل اصلی عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی می‌دانست. او با استفاده از سرمایه‌ی اجتماعی خود، تلاش کرد تا مردم را علیه استعمارگران بسیج کند. او در کشورهای مختلف مانند ایران، هند، مصر و عثمانی فعالیت کرد و با رهبران و روشنفکران این کشورها ارتباط برقرار کرد تا جنبش‌های ضداستعماری را تقویت کند.

سید جمال‌الدین بر این باور بود که جهان اسلام باید هویت خود را تقویت کند و در عین پذیرش دستاوردهای تمدن غرب، از اصالت‌های فرهنگی و دینی خود دور نشود. او تلاش کرد تا با احیای اندیشه‌های اسلامی، مسلمانان را به خودباوری و اعتماد به نفس برساند.

او معتقد بود که یکی از دلایل اصلی عقب‌ماندگی جوامع اسلامی، عدم مشارکت فعال مردم در امور سیاسی و اجتماعی است. از این رو، او بر اهمیت (حلقه‌های میانی) و (به میدان آوری مردم) تأکید می‌کرد.

حلقه‌های میانی

حلقه‌های میانی به گروه‌ها، نهادها و تشکل‌های اجتماعی اشاره دارند که بین امام امت و مردم قرار می‌گیرند. این نهادها می‌توانند شامل علما، روشنفکران، اصناف، انجمن‌ها و سایر گروه‌های اجتماعی باشند. سید جمال‌الدین معتقد بود که این حلقه‌های میانی نقش کلیدی در انتقال خواسته‌ها و نیازهای مردم به حاکمیت جامعه و همچنین در آگاهی‌بخشی و بسیج مردم دارند. او بر این باور بود که تقویت این نهادها می‌تواند به ایجاد جامعه‌ای پویا و مشارکت‌‌جو کمک کند.