خطری که اروند را تهدید می‌کند!

رودخانه اروند به لحاظ منافع حاصل از کشاورزی ، صنعتی ، کشتیرانی ، صیادی و محیط زیست برای ایران وکشور همسایه عراق از جایگاه خاصی برخوردار بوده ، ولی فعالیت های گسترده و توسعه های انجام شده بر روی سیستم رودخانه ای اروند در حال حاضر و اواخر قرن گذشته باعث تغییرات هیدرولوژیکی در آن شده و میزان آورد وکیفیت آب این رودخانه به طرز معنا داری تحت تاثیر منفی قرار گرفته است.

حوضه آبریز اروندرود با پیشینه ای شش هزار ساله فعالیت های انسان ، همواره یکی از مراکز مهم کشاورزی و صنعتی تمدن بشری بوده است که درانتهای شمال غرب حوزه آبریز خلیج فارس ، بخشی از کشورهای ترکیه ، عراق ، سوریه ، عربستان و ایران را در بر می گیرد. رودخانه های اصلی این حوضه ی آبریز عبارتند از دجله ، فرات ،کرخه وکارون بزرگ.

رودخانه های دجله وفرات در القورنه نزدیک شهر بصره عراق به هم می پیوندند و شط العرب را تشکیل می دهند و از به هم پیوستن این رودخانه با رودخانه کارون در فاصله ۳۳ کیلومتری بصره اروند رود تشکیل می شود واروند رود پس از طی ۱۱۰ کیلومتر به خلیج فارس متصل می شود .( از واژه می ریزد صرفنظر شد چون آبی برای ریختن ندارد)

    هیدرولوژی و آورد و برداشت رودخانه اروند :

    طبق آماری که از سال های پیش در دست است و تاثیر احداث طرح های توسعه ای و سدهای بالا دست حوضه در آن کاملاً لحاظ نشده آورد این رودخانه دارای میانگین حجم جریان سالانه ای حدود ۹۲ میلیارد متر مکعب می باشد (که البته ارقام دیگری هم در منابع دیگر ذکر شده) که در آن سهم رودخانه فرات با طول ۲۷۰۰ کیلومتر آورد میانگین حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب و رودخانه دجله باطول ۱۸۴۰ کیلومتر و آورد میانگین ۳۹ میلیاردمتر مکعب که بخشی از آن متعلق به سیروان و زاب کوچک در خاک ایران می باشد و رودخانه کارون با آورد میانگین حدود ۲۳ میلیارد متر مکعب می باشد .

    هنوز توافق جدی و عملیاتی بین کشورهای حوضه آبریز اروند رود برای تعیین میزان ورودی به رودخانه بوجود نیامده و فعالیت های توسعه ای و سدسازی در بالادست حوضه آبریز به خصوص در کشور ترکیه و همچنین سوریه وعراق که از سرچشمه های رودخانه های دجله وفرات است باعث کاهش شدید واصلی ورودی آب به اروندرود است به طوریکه پیش بینی می گردد سهم طبیعی ورودی رودخانه های دجله وفرات به این رودخانه راهبردی و مهم به حدود ۶ در صد وضعیت موجود برسد که هم اکنون با توجه به کنترل آب در بالادست رودخانه نیز به این رقم بسیار نزدیک شده ایم. خشکی و کانون ریزگرد شدن بیش از ۸۰ درصد تالاب هور العظیم که در قبل باعث پخش سیلاب و کنترل وضعیت اکولوژیکی منطقه می شد متاثر از همین وضعیت و کاهش ورودی های سیلاب ها در زمستان و کنترل آن ها در سدهای ساخته شده در بالادست است. البته دخیره سازی آب در سدهای ساخته شده بر روی کارون و کرخه نیز حجم ورودی آب به اروندرود را نیز به همان اندازه سهم این رودخانه ها کاهش داده است .

    همچنین سهم حق آبه های مصرفی کشورهای همسایه برای استفاده نیز تعیین نشده و بر اساس یک قرار نانوشته مردم ساکن حاشیه این آبراهه برای رفع نیازهای مختلف خود استفاده می نموده اند ولی با پایین آمدن شدیدحجم آب ورودی و پایین آمدن سطح آب شیرین جاری در این رودخانه آب شور خلیج فارس در آن پیشروی کرده به طوریکه در صورت کنترل نشدن توسط خاکریزهای موقتی احداث شده در رودخانه کارون در بالادست خرمشهر در زمان های مد این آب شور در عمق خاک ایران نفوذ کرده و مشکلات بسیاری را برای ساکنان وصنایع مهم منطقه جنوب خوزستان ایجاد می نماید کما اینکه تجربه سال های گذشته نیز موید این مطلب است .پایین آمدن شدید کیفیت آب در اروند رود این رودخانه را برای مصارف شرب ، صنعت و کشاورزی وصیادی بدون استفاده کرده و بسیاری ازباغات نخیلات با سابقه تاریخی که از آب این رودخنه برای آبیاری انها استفاده می شده نابود و مابقی نیز در مخاطره جدی و رو به نابودی هستند.

    مشکلات با کشور هم مرز:

    از مهمترین مشکلات عمده با کشور هم جوار درخصوص اروند رود را می توان به :

- عدم تعیین سهم میزان آب ورودی از طریق رودخانه های سرشاخه به اروند رود

- تعهد به اقدامات بهبود کیفی رودخانه های ورودی به اروندرود و اجرای برنامه ریزی های لازم

- عدم تعیین سهم هر یک برداشت آب از رودخانه بعد از بهبود کیفی آن

- تعیین وضعیت لایروبی و بیرون کشیدن شناورهای مغروقه در دوران جنگ و آماده سازی آن برای استفاده به عنوان یک آبراهه بین المللی و ورود شناورها با تناژهای حمل استاندارد با توجه به عرض و عمق آبراهه و انجام ندادن تعهد های کشور همسایه دراین خصوص

- ایجاد توافق های لازم برای تعیین وضعیت عبور شناورهای کشورهای در استفاده از اروند رود

- توافق بر سهم استفاده از منابع زیستی و صیادی در اروند رود و شناسنامه دار کردن صیادان این حوضه

اشاره کرد.

    طغیان ها :

    در تاریخ اخیر اروند رود طغیان قابل توجهی که در آن بتوان خسارت خاصی را به تاسیسات یا کشاورزی مرتبط مستقیم با این رودخانه برشمرد وجود ندارد زیرا که این رودخانه معبر انتهایی ۳ رودخانه اصلی دجله و فرات و کارون می باشد و کرخه نیزسهم بسیار ناچیزی فقط در زمان ها ی سیلابی و به صورت غیر مستقیم و از طریق هور الهویزه بر عهده داشته و به طور کل چون این رودخانه در بازه سه رودخانه اصلی قرار گرفته که در طول مسیر طولانی خود در دشت ها و بیابان ها با توجه به پست و کم ارتفاع بودن اراضی تالابهای بزرگی را مانند تالاب هور العظیم ایجاد کرده بودند که سیلاب ها در آنها سر ریز و باعث پر شدن آنها برقراری ثبات اکوسیستیم منطقه و جلوگیری از ریز گردها می شدند بنابراین آب زیادی را که خارج از تحمل این آبراهه باشد در انتهای مسیر خود در مواقع سیلاب وارد نمی کردند و از اینرو تاریخچه در خصوص طغیان های مخرب برای این رودخانه در دسترس نیست

     وضعیت در سال های اخیر:

    توسعه نا متوازن انجام شده و مدیریت ناکافی و بدون تاثیر در شبکه بین المللی مدیریت آبهای مشترک باعث شده تعادل بیلان آب سیستم رودخانهای دجله- فرات- کارون به همخورده و شرایط دهشت بار زیست محیطی را برای اروند رود به ارمغان بیاورد.

    طرح های توسعه های انجام شده که باعث به هم خوردن این توازن شده اند در تمام کشور های ترکیه ، سوریه ، عراق و ایران بوده اند که در آورد رودخانه اروند سهم دارند مهمترین و بزرگترین این طرح ها در جنوب شرق ترکیه به نام GAP که شامل ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برقابی و شبکه آبیاری به وسعت ۶۵ / ۱ ( یک میلیون وشصت صدو پنجاه هزار هکتار ) میلیون هکتار اراضی زیر شبکه آبیاری است که مساحت این طرح حدود ۷۴۰۰۰ کلیومتر مربع ( حدود ۱۰ درصد خاک ترکیه ) را در بر می گیرد.

    ظرفیت طرح های توسعه ای موجود و در درست اقدام رودخانه فرات ۶۴۱ میلیون متر مکعب بیش از ظرفیت آورد این رودخانه استو ودر صورت تکمیل طرح ها روی رودخانه دجله جریان این رودخانه به ۹۷۰۰ میلیون متر مکعب در سال کاهش پیدا خواهد کرد و علاوه بر این ۴۹۰۰ میلیون متر مکعب بر حجم تبخیر افزوده خواهد شد. و بدین ترتیب است که حدود ۶ درصد از جریان طبیعی این دو رودخانه باقی خواهد ماند.

    علاوه بر آن در سالها ی گذشته کار خشکاندن هورها و ایجاد زهکش خروجی و در نتیجه ورود آب شور به اروند رود در کشور عراق از شدت بیشتری بر خوردار بوده به طوری که سطح هور ها به شدت کاهش یافته است وجود طوفان های صحرایی که خاصیت اکثر صحاری دنیا می باشند از جمله پدیده های طبیعی در شمال غرب عربستان و جنوب عراق محسوب شده و که در سال های اخیر به شدت مردم کشور ما را آزار داده است وجود هور ها در منطقه جنوب غرب ایران و حوضه آبریز اروندرود همواره به عنوان یک مانع طبیعی از ورود این ریزگردها به داخل ایران جلوگیری می نمود که هم اکنون این مانع برداشته شده است.

    گردشگری :

    حاشیه رودخانه اروند در صورت رسیدگی و برداشتن موانع پیش رو در صورت تبدیل شدن به منطقه ای کاملاً امن برای سرمایه گذاری با توجه به مناظرسرسبز وبکر وزیبا ی نخیلات و باغات موجود و دسترسی به آب های بین المللی و بر خور داری از آب و هوای مناسب در ۸ ماه از سال و ایجائ امکان مسافرت های آبی به کشور ها و سایر بنادر کشور و برقراری امکانات اکوتوریسم آبی و دسترسی به خلیج فارس و برقراری امکانات تورهای گردشگری و مسابقات ماهیگیری و دسترسی به بازار منطقه آزاد اروند یکی از بهترین مناطق مستعد برای توسعه گردشگری است که در حال حاضر این استعدا د بدون استفاده باقیمانده است.

    از همه مهمتر باید توجه داشت که محیط زیست خلیج فارس و هورهاو تالاب ها و نیز جمعیت مورد تاثیر برای استفاده های گوناگون به اروندرود وابسته اند که توجه و حساسیت ها را با این رودخانه افزایش می دهد که باید با همکاری بین کشوره نسبت به حل مسائل مجود اقدام جدی به عمل آورد.

حمیدرضا خدابخشی

رییس هئیت مدیره انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان