فرآوری فرهنگ

 [وقتی که عرصه سخت می گیرد بر باد

و باد یک محیط جنوبی می سازد / مجید فروتن]

 امید حلالی : مثل معروفی هست در زبلی و زرنگی که : «از آب کره می گیرد». غایت و منظور این مثل آن است که یک عنصر معمولی را بتوان با ترفند تبدیل کرد به عنصری با ارزش گذاری بالاتر.

 شاید هنر مدیران در هر اجتماعی خاصه اگر متکثر باشد، بهره گیری و هدایت این تکثر به سوی تنوع آفرینی در میان محصولات باشد. به عنوان مثال فرانسه که اشتهار به کشور فرهنگ و مد و حتا تکثر صنایع غذایی دارد، این تنوع را مدیون گونه گونی فرهنگی آن کشور دانسته و تعامل و تبادل فرهنگی که با سایر کشور های اروپایی و افریقایی خاصه از دوره استعمارگری این کشور به این سو داشته است به طوری که تنوع غذایی این کشور فقط با چین پهناور و پرجمعیت قابل قیاس است به طوری که در آشپزی آنها هر ماده ای که ارزش خوراکی داشته باشد از نظر دور نمی ماند و انواع چاشنی ها و سس ها از ترکیب و بکارگیری این مواد حاصل می شود و پس از رونمایی و نام گزاری و تبلیغ این مواد فرآوری شده در عرصه کسب و کار جهانی به عنوان «برند» معرفی و بر روی آنها به عنوان حامل فرهنگ فرانسه سرمایه گزاری می شود چنانچه فرانسه و ایتالیا دو کشوری هستند که بیشترین تنوع را در تولید پنیر دارند (تقریباً هر کدام 400 تا 450 نوع پنیر محلی تولید می کنند). و بر اساس یک ضرب المثل فرانسوی، برای هر روز از سال، یک نوع متفاوت از پنیرهای فرانسوی وجود دارد. حال آنکه در کشوری مانند ایران ما که تنوع فرهنگی، قومی و آب و هوایی بسیار بیشتری نسبت به کشورهای کوچک و فشرده قاره اروپا دارند چه بسیار محصولات و غذاها که صرفا در یک منطقه پخت و طبخ می شوند و علیرغم جذابیت های فراوان ناآشنا و مهجور حتا برای سایر هم وطنان باقی مانده اند و صد البته صنعتی سازی و تبدیل کردن آنها به برند برای عرضه در خارج از مرزها که پیشکش! حتا در درون هم این معرفی و عرضه صورت نمی گیرد.

 در ادبیات و هنر که از بستر فرهنگ نشو و نما می کنند نیز وضعیت به مثابه همین صنایع غذایی است که در نخستین حوزه و زمینه عمل این تبعیض و تفاوت خودخواسته - البته بر اثر اهمال و عدم شناخت ظرفیت ها - حالتی غیر ملموس دارد و در صنایع غذایی جنبه و فاصله ای ملموس یافته است.

 در مراسم سوگداشت یکی از دوستان هنرمند و در گفت و واگفت های معمول در اندوه و غمگینی و تاثر در وصف آن عزیز تمثیلی را بکار می گیرم : «همچون نخل های معابر و بولوارها» که بجای آنکه تیمار و مراقبت آنان در اختیار باغبانی دلسوز باشد که به وقت و در فصل با گرده لقاح شان دهند و دور خارک نارس پارچه و گونی برای محافظت بپیچند تا گاه بارآوری، و شاخه های خشک را هرس کنند و آبیاری متناوب شان داشته باشد تا میوه را در نهایت با سختی از فراز بچیند که زینت دهنده ویترین مغازه ای و سفره ای و شیرین کننده کامی باشد اما در معابر زیر نظر شهرداری روزگار می گذرانند - شاید برای صرف نمای باشکوه و محفل آرایی و زینت المجالس بودن - بی به ثمر رسیدن نه حداکثری که حتا حداقلی در نبود آن باغبان تیمار کار و مراقب. بی به ثمر رسیدن خارک های نارس در خرما پزان و شرجی شهریور که در نهایت با حالتی کورتاژ شده در همان فراز می مانند تا اگر شانس رفیق راه شان باشد در نهایت بلبلی آنها را در نوک زدن های مداوم بر زمین و سنگفرش بیندازد به زیر پای عابران و این تصویر خرماهای نارس لهیده بر زمین در گذر این و آن البته تصویر جنوبی آشنایی برای اهل این دیار است.

 و راستی چه اندوهی جانکاه تر از این که پس از شش یا هفت دهه زندگی و کار بی وقفه با همه سختی و صعوبت زندگی در شعر، داستان نویسی، بوم نویسی و پژوهش فرهنگ عامه و فولکلور و ... دارای اثر بالقوه و پاکنویس شده باشی و اما با یک کتاب لاغر به زحمت و هزار دردسر چاپ شده، بجای آن 20 اثر بالقوه ای که می بایست به شکلی درخور به چاپ برسند گواه و معرف زحمات نویسنده و پژوهشگر در دوره حیات و آن دلخوشی در کنج وجود مبنی بر به ثمر رسیدن زحمات؛ اما هزاران دریغ که قدر نادانسته باقی بمانی حتا در میان نزدیکان و خانواده که مرارت از این ور به آن ور و از این خانه اجاره ای و این انباری به یکی دیگر کارتن های حاوی آثار و دفترها، بماند برای آنکه بیشتر تو را دوست می دارد اما دانشش و همتش و تشخیصش را آن عیار نیست که کار ناکرده تو را به اتمام برساند و آن چنان که می بایست باشی معرفی ات سازد تا آن موقع خسارت پر کشیدن اهل هنر ملموس شود که این عبارت یعنی چه که در محافل سوگداشت هنرمندان و فضلاء هماره زمزمه می کنیم که : «از میان دو چشم یک تن کم / از شمار خرد هزاران بیش» و البته شاید در این زمانه انتظار نامتعارفی است که هنرمندان قدر نادیده از دیگران دارند که پس از حیات شان کمر به گردآوری و نشر آثار پراکنده شان ببندند. کاری سخت که خود در دوره حیات از عهده آن برنیامدند.   

 در نگاه جدید که توام با یک رفرم و مهندسی مجدد در حوزه فرهنگ و ادب و هنر است اما می توان مدعی شد محصولاتی که از این منبع بتوان به ارزش افزوده ای شگرف رسید حتا بالاتر از آن حدی که صنعت بتواند. چنان که بر اساس آماری که وزیر فرهنگ و ارشاد کشور [خرداد 93] می دهد : « در حراجی در هتل آزادی آثار تجسمی و تابلو نقاشی ها به حراج گذاشته شد که ۹۰ تابلو به ارزش ۱۳ میلیارد و ۲۵۰ میلیون تومان به فروش رفت و یک تابلوی سهراب سپهری یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان به فروش رفت» شیوه برگزاری چنین حراجی هایی یادآور حراجی های مشهور آثار هنری دنیاست که در نمونه اخیر آن در دبی یعنی پانزدهمین حراجی کریستی که سالانه دوبار توسط خانه حراج کریستی برگزار و عمدتا آثاری از هنر معاصر کشورهای خاورمیانه در آن عرضه می‌شود [ 15 میلیون و 600 هزار دلار اثر هنری به فروش رفت که از هنرمندان ایرانی پرویز تناولی و افشین پیرهاشمی بالاترین فروش داشتند. برگزاری این دوره حراج کریستی نشان داد فروش آثار تجسمی ایران در بازارهای خارجی بار دیگر در حال رشد است و در این حراجی 10 اثر ایرانی 2530000 دلار به فروش رسیدند]

در این روش ایجاد فرآورده های فرهنگی اصل است. همچون همان مثال های ملموس پیش گفته که از آب کره گرفتن پیشکش اما از «شیر» به عنوان یک ماده پایه لبنی بشر یاد گرفته که ده ها محصول مناسب ذائقه های متنوع تولید نماید.

 بنابراین بر فرهنگ که عنصری بنیادین و معنوی است و البته دارای مظاهری مادی است در باب تولیدات، می بایست منطقی برگرفته از ذوق اما با جنبه کالایی و مبادله ای حاکم کرد تا در نهایت با «مارکتینگ/ بازاریابی» توام شود که صد البته این کار دیگر ممکن است از عهده خود هنرمند یا تولید کننده برنیاید و  میستلزم ایجاد زنجیره ای پایین دستی است تا این وظیفه رساندن اثر به دست مخاطب را بر عهده بگیرد که در شاخه هنرهای تجسمی حراج های معروف دنیا مانند ساتبی، کریستی و بونامز و ... این کار ویژه را در سطح کلان و گران بر عهده دارند و می توان برای آنها بدیل هایی بومی تر در ابعاد خردتر ایجاد نمود.

 در چنین صورتی است که دیگر نقاش و کارگردان تئاتر و شاعر و رمان نویس در فقر و فاقه سر نمی کنند و در جامعه و دوره خود غریب نمی مانند و به کشف شدن در آینده دل خوش نمی کنند چرا که هر دوره ای طبیعتاً هنرمند خود را دارد و شاید کم نیاز به هنرمند دیگر دوره ها ...

 با آنکه مارکتینگ را به هنر فروش محصولات نسبت دهند ولی فروش تنها بخشی از مارکتینگ محسوب می شود. فیلیپ کاتلر، بازاریابی را چنین تعریف می می کند: «فعالیتی انسانی در جهت ارضای نیازها وخواسته ها از طریق فرایند مبادله» و در ابعاد گوناگون مارکتینگ مراحل ذیل را برشمرده اند : «بازار گرایی/ بازار شناسی/ بازاریابی/ بازار سازی/ بازار گردی/ بازار سنجی/ بازار داری/ بازار گرمی/ بازار گردانی» که زنجیره ای علمی مبتنی بر عرضه و تقاضا است.

 البته داشتن چنین رویکرد و استراتژی نسبت به محصولات فرهنگی بسیار سخت است آن هم در جامعه ای که بازاری نوشتن و تیراژ داشتن و عامه پسند بودن و در واقع «مردمی نویسی» و حتا ژورنالیسم برای تعدادی از نویسندگان همچون کفری بر درگاه الهه هنر و انگی نازدودنی تلقی می شد و چنین نویسندگانی مطرود محفل های هنر برای هنر روشنفکری بوده و هستند.

 اتخاذ این رویکردی در تولید محصولات هنری به معنای پا پس کشیدن از تولید آثار با درون مایه و فاخر نیست لیکن باید پذیرفت دیگر خلق آثار تحت تاثیر فضای عزلت نشینی و صوفی گری بد فهم شده و بنام عرفان سپری شده که در ایران بیشتر متاثر از قرن هفتم به بعد و حمله مغول بوده و در دوره های متمادی ادامه یافته و در دوره های محدود همچون سبک بازگشت یا ادبیات مشروطه و انقلاب سر از لاک دورن گرایی و محافظه کاری بیرون آورده است و زودا که به روال سابق بازگشته است.

 راه آینده کار فرهنگی که آن را منهای حمایت دولت ها، خود متکی تر، در تعامل بیشتر با مخاطبان راهی است که متکی به فرآوری محصولات متعدد از درون مایه هنری و عرضه توامان و بهم پیوسته آن در گام بعد و در یک کلام در پاسخ به نیازهای جامعه و سلیقه و ذائقه متنوع آنها شکل می گیرد.