جامعه‌شناسی سیل در خوزستان

37 سال پیش- سیلاب سال 1358 - زمانی که نوجوانی 14 ساله بودم همراه مرحوم عمویم «حامد» که راننده نیروگاه رامین بود در عملیات امداد و نجات شرکت کردم.

نیروگاه یا به نام محلی «شرکت ویس» که در آن زمان زیر نظر روس‌ها اداره می‌شد، یک کامیون فوق سنگین «گاز» در اختیار مرحوم عمو گذاشته بودند تا تحت نظر مسئولان محلی نسبت به تخلیه روستاهای سیل‌زده بخش میان­آب شوشتر و انتقال آن‌ها به مدارس ملاثانی اقدام کند. من در کنار عمو برای نجات روستاهای شقاریج علیا و سفلی در بخش مرکزی شوشتر رفتیم. روستاییان با تعدادی از احشام و باقیمانده زندگی خود که توانسته بودند از چنگ سیل درآورند به همراه خود بر بلندی‌های منطقه ازجمله تپه باستانی شقاریج[1] منتقل کنند.

شرایط بسیار وخیم و ناامیدکننده بود. آن زمان که ارتباطات چاپاری بود! حتی ملاثانی تلفن نداشت چه رسد به این روستاها! انقلاب تازه شکل‌گرفته و مسئولان بی‌تجربه بودند. هیچ‌وقت آن صحنه شادی روستاییان را بعد از دیدن آن کامیون غول‌پیکر فراموش نمی‌کنم. عمو هم که احساساتی و عاطفی بود با آن کامیون عظیم‌الجثه به آب زد. از مهم‌ترین ویژگی‌های این کامیون روسی که آن را به یک خودرو همه‌جا‌رو تبدیل کرده، این بود که دو‌محوره با دو دیفرانسیل است که طول کم محور‌ها از هم قابلیت مانور زیادی به آن می‌دهد.

کامیونی توانا برای عبور از بیراهه‌ها و شرایط غیرعادی زمین! مهم‌تر اینکه این خودرو از قفل دیفرانسیل و سیستم CTIS یا اصطلاحاً سیستم مرکزی کنترل فشار باد تایر بهره می‌برد که راننده را قادر می‌سازد که میزان فشار باد درون تایر‌ها را تنظیم کند تا در مواقعی که نیاز است تا لاستیک‌ها کمی بخوابند و سطح تماس تایر‌ها با مسیر بیشتر شود (‌مثل زمان عبور در یخ و برف، مناطق کویری و رمل و مسیر‌های گلی) این کار صورت بگیرد. عجب اوضاع و احوالی بود. عواطف انسانی در محاصره سیل مهیب فقط در برابر خدا به سجود افتاده بود:

 اهالی شقاریج که چند روز بدون غذا و در شرایط بسیار بد سرما بر روی تپه‌ها قرارگرفته بودند، هر آنچه می‌توانستند به کامیون حمل کردند. از گاو و گوسفند و تشک و لحاف و جاجیم و نمد گرفته تا چمدان‌های قدیمی که اشیای گران‌بهاتری در آن‌ها بود. این کامیون مانند سفینه نوح «وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ»[3] به سمت مدرسه پاسداران ملاثانی حرکت کرد. آن‌وقت احساسات دگرخواهانه ی مردم نونوار بود. مردم ملاثانی استقبال گرمی از سیل‌زدگان کردند و هر آنچه داشتند با آن‌ها تقسیم کردند.

برحسب گفته‌های کارشناسان «سیل 20% بلایای طبیعی در ایران را شامل می‌شود» (عنبری 1393 به نقل از نوریان، 1381: ص 23). «در ظرف 40 سال (1330 لغایت 1370) حداقل 1439 سیل مخرب در کشور اتفاق افتاده است» (عنبری 1393 به نقل از امینی 1381: به نقل از غیور، 1375: ص 101) سهم استان خوزستان با 122 سیلاب مخرب 8% از رقم کل سیلاب‌های کشور را داشته که بعد از استان خراسان با 138 سیلاب (10%) و استان مازندران با 124 سیلاب (9%) قرار دارد. از حیث خسارت مربوط به سیل می‌توان به ارقام و نتایج پژوهش‌های دیگر نیز استناد کرد. بر اساس گزارش‌های مستند، «ازنظر مجموع تخریب فرسایش خاک، کشور ایران در بین کشورهای دنیا رتبه اول را داراست» (عنبری 1393: به نقل از مهدوی، 1380: ص 3) بر اساس داده‌های موجود، «تعداد سیل‌های جاری‌شده در مدت 20 سال از سال 1350 تا 1371 استان‌های جنوبی کشور بیشترین خسارت‌ها را متحمل شده‌اند. جمع خسارت‌های محسوس سیل‌های جاری در مدت 25 سال مذکور بالغ‌بر 9162 میلیارد ریال برآورد شده که خسارت متوسط سالانه‌ی آن معادل 366/5 میلیارد[4] بوده است. به‌عبارتی‌دیگر کشور در هرروز بیش از سه میلیارد ریال خسارت ناشی از سیل دارد» (عنبری 1393 به نقل از مهدوی، 1380: ص 3).

این شرایط مهیب در طول تاریخ ایران بر بستر جغرافیای این مرزوبوم وزیدن گرفته است. این حوادث و فاجعه‌ها بارها درخت تنومند ایران را خم کرده و تا مرز ریشه‌کنی برده اما ریشه‌ها محکم و استوار است. دوباره ققنوس وار این درخت شاخ و برگ و ثمر داده است.

اما دریغ از نظریه‌پردازی در حوزه جامعه‌شناسی فاجعه‌ها! شاید اغراق‌آمیز نباشد که بگویم یکی از مهم‌ترین ناامنی‌های جامعه ایرانی ناامنی اکولوژیک حاصل از حوادث و فجایع طبیعی و غیرطبیعی است. چرا برخی تصور می‌کنند سیل یک حادثه صرفاً طبیعی است و تو حتماً باید سواد مهندسی آب داشته باشی! تو باید هیدرولوژی آب بدانی! تو باید مهندسی رودخانه سرت بشود! تو باید مورفولوژی رودخانه را بفهمی! تو باید سازهای آبی را از برداشته باشی! که چی؟ تا درباره خاطرات غرق‌شده‌ات! درباره احساسات خیس ات! شادی‌ها و رنج‌های ات که سیل آن‌ها را شسته و به بستر رودخانه تپانده! صحبت کنی.

سیل فروردین 1395 یک واقعیت است نه افسانه! مسئولان هم آنچه در چنته داشتند برای مدیریت بحران قبل از سیل و هنگام سیل و پس‌ازآن بکار بردند. به‌حق این روز عزیز که میلاد مولی متقیان علی (ع) است. خداوند به همه مدیران، کارشناسان، کارمندان و کارگران لشکری و کشوری که خالصانه به روستاییان شهرهای دزفول، شوشتر و اهواز کمک کردند اجر مضاعف عنایت بفرماید.

اما 1439 سیلاب در کمتر از نیم‌قرن در ایران که 122 سیلاب آن در خوزستان اتفاق افتاده است، باید دانش و تجربه عمیق‌تری تولید کرده باشد تا آنچه در مهار سیلاب اخیر دیدیم! گفتمان مردم محور در سیل اخیر با زاویه‌ای از گفتمان دولت‌محور مطالبات خود را برای پیش بینی دقیق تر و مدیریت بهتر مطرح کرده است. این به‌هیچ‌وجه مغایر و منافی با تدابیر پیشگیرانه و تلاش‌های ارزشمند و پیش برنده امداد و نجات مسئولان نبوده و نیست. مردم می‌خواهند و حق آن‌هاست که مسئولان بهتر و بیشتر به آن‌ها خدمت کنند.

- امینی، محمد (1381). آبخیزهای شمال کشور، کانون‌های بحران‌های آتی، مقاله ارائه‌شده به اولین همایش علمی – تحقیقی مدیریت امداد و نجات، مجموعه مقالات، تهران: موسسه علمی –کاربردی هلال ایران وابسته به جمعیت هلال‌احمر.

- عنبری، موسی (1393). جامعه‌شناسی فاجعه، کندوکاوی علمی پیرامون حوادث و سوانح در ایران، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.

- غیور، حسنعلی (1375). سیل در مناطق سیل‌خیز ایران، فصلنامه تحقیقات تجربی، سال یازدهم، شماره 1، دانشگاه سیستان و بلوچستان.

- مهدوی، محمد (1380). مدیریت اراضی و فرسایش خاک در آبخیزداری ایران، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت اراضی –فرسایش خاک و توسعه پایدار، اراک 4-2 بهمن، صص 5-3.

- نوریان، علی‌محمد (1383). بلایای طبیعی و مدیریت ریسک، مقاله ارائه‌شده به اولین همایش علمی – تحقیقی مدیریت امداد و نجات اسفند 1381، مجموعه مقالات، تهران: موسسه آموزشی علمی – کاربردی هلال ایران وابسته به جمعیت هلال‌احمر.

[1] ) تپه شقاریج مربوط به دوره‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان شوشتر، روستای شقاریج سفلی واقع‌شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شماره‌ی ثبت ۴۳۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

[2] ) سعدی علیه‌الرحمه دیوان اشعار، غزلیات، غزل 268.

[3] ) آیه 41 سوره مبارکه هود: و (نوح) گفت: در آن سوار شويد، كه رفتن و ايستادنش به نام خداست، همانا پروردگار من آمرزگار و مهربان است. ترجمه مجتبوی.

[4] ) رقم خسارات روزانه با توجه به قیمت‌های سال‌های 1350 تا 1371 برآورد شده است. قطعاً با توجه به قیمت‌های سال جاری این رقم افزایش خواهد یافت.A