زخم بیل مکانیکی بر گنجینه "الیمایی"مسجد سلیمان

شهرستان مسجد سلیمان در شمال استان خوزستان از جمله مناطق مشهور ایران است که هر چند در جهان به عنوان نخستین شهر نفتی خاورمیانه شناخته شده است، اما در عین حال واجد آثار و ابنیه باستانی از دوران باستان است و در روزگار رونق گمانه زنی های علمی و باستان شناسی توسط باستان شناسان شناخته شده داخلی و خارجی مورد مشاهده و گمانه زنی واقع شده و بسیاری از کشفیات باستانی این منطقه امروزه در موزه های ایران باستان، لوور فرانسه و موزه بریتانیا در لندن نشانه هایی از روزگار باستان را به مخاطبان ارائه می نمایند. اگر در زمانه ای پروفسور گیرشمن، ماکسیم سیرو، دکتر علی اکبر سرفراز و اساتید مطرح دیگر در حوزه باستان شناسی در قالب برنامه های علمی اکتشاف و گمانه زنی در این شهر تاریخی به کاوش پرداخته اند، سال هاست که دیگر از برنامه های معتبر باستان شناسی و گمانه زنی در این منطقه – و البته بسیاری مناطق مشابه دیگر – خبری نیست و در جستجوی دلیل و علت این موضوع معمولاً اولین پاسخ که در عین حال فرافکنانه ترین پاسخ نیز محسوب می شود از جانب مسئولان مربوطه ارائه می گردد:"کمبود اعتبار"!!؟

البته چندان جای نگرانی نیست! در شرایطی که کمبود اعتبار برای پژوهش های باستان شناسی باعث گردیده بسیاری از گنجینه های تاریخی و باستانی سرزمین ایران همچنان سر به مهر باقی بمانند، با فعالیت بیل های مکانیکی در مناطق مختلف کم کاری های ناشی از کمبود اعتبار در این حوزه جبران شده و پس از جیرفت، جوبجی و مناطق دیگر؛ چند روز پیش در مسجدسلیمان باستانی نیز سر تندیس مردی مشابه با نمونه های الیمایی از منطقه باستانی "کلگه" مسجدسلیمان به دست آمد و کارشناسان و پژوهشگران تاریخ باستان را با جدید ترین نمونه کشف شده از تمدن الیمایی روبرو کرد.

"کلگه"،یا به تعبیر کامل تر "کلگه زرین"؛نام تپه ای باستانی در جنوب شرقی مسجدسلیمان است که نام خود را نیز از یک کشف باستانی به میراث برده است."کل" به معنای بزکوهی است و پس از کشف یک مجسمه بز کوهی از جنس طلا در این منطقه نام "کل گاه زرین" به معنای محل بز کوهی طلایی، برای اشاره به منطقه استفاده و به مرور "کل گاه زرین" به "کلگه زرین"؛ "کلگه زری" و نهایتاً "کلگه" تبدیل شده است. تپه کلگه؛ در مقطعی توسط دکتر سرفراز نیز مورد اکتشاف قرار گرفت و نگارکنده های بسیار زیبا و قابل توجه از تمدن الیمایی در جریان این تحقیقات از دل خاک برون آورده شد.

تمدن الیمایی یکی از حکومت های محلی منطقه خوزستان در دوران انتقال قدرت از بین سلوکیان به پارتیان محسوب می شود و از جمله تمدن های کمتر شناخته شده سرزمین کنونی خوزستان است که پژوهش بیشتر پیرامون آن ضروری تر از هر اقدام دیگری به نظر می رسد!

الیمایی در متون سلوکی، با منطقه خوزستان کنونی و شوش باستانی قابل تطبیق است. استاد فرهیخته محمد جواد مشکور در کتاب تاریخ سیاسی پارتیان ضمن اشاره به ساتراپی های ایرانی روزگار سلوکی، از وجود سه سلوکیه در الیمائید(شوش) یاد می کند(مشکور/83) این نویسنده در ادامه به معرفی دقیق تر الیمائید البته با عنوان الی ما ایسELYMAS اشاره کرده و می نویسد:

"در مشرق خوزستان شمالی پادشاهی کوچکی بنام الی ما ایس در دامنه کوه های زاگرس آن سوی شوش قرار داشت ولی شوش در زیر فرمان شهربی بود که پادشاه پارتی بر می گزید. شماره شاهان الی میان در زمان فرمانروایی ایشان درست معلوم نیست. زیرا منابع معدود بازشناختن ایشان سکه ها و کتیبه های تنگ سروگ SARVAG است که نشان می دهد مردم این سرزمین به زبان آرامی سخن می گفتند."(مشکور/199)

بروز و ظهور الیمایی بعنوان یک قدرت مستقل محلی حدفاصل تضعیف سلوکیان تا قدرت یابی پارتیان اشکانی بوده است. پروفسور رومان گیرشمن که فعالیت های باستان شناسی بسیاری در منطقه مسجدسلیمان به انجام رسانده در این خصوص معتقد است: "اقوام متعددی از سیاست روم در تضعیف و انهدام حکومت سلوکی استفاده کردند. علاوه بر پارتیان، ماد در آذربایجان استقلال خود را اعلام کرد. الیمایی نیز پس از استخلاص ناحیه اصفهان مستقل گردید."(گیرشمن/288)

گیرشمن در رابطه به تعدد حکومت های محلی در ایران به روایتی شرقی اشاره می کند دال بر اینکه اسکندر در آخرین روزهای زندگی اش از بیم انتقام پارس ها و برای فلج ساختن آنها، کشور را به نود شاه محلی تقسیم کرد. وی همچنین از نویسندگان باستانی نقل می کند که هیجده مملکت تابع پارتیان بوده اند و بسیاری از این پادشاهی ها مانند پارس و الیمایی مسکوکات ضرب می کردند (گیرشمن/312)

از مجموعه این مستندات تاریخی و اشاره به استقرار حکومت الیمایی در دامنه های کوهپایه های زاگرس در شرق شوش (منطقه ای که مسجدسلیمان کنونی را هم شامل می شود) وجود نمونه های ارزشمند از این تمدن محلی کمتر شناخته شده در مسجدسلیمان بیش از پیش محرز می گردد.

مالکوم کالج مولف تاریخ اجتماعی پارتیان به نمونه دیگری از آثار باستانی مسجدسلیمان نیز اشاره می نماید موسوم به بردنشانده که وی آنرا متعلق به دوران اخیر پارتی معرفی نموده و می نویسد: حجاری بردنشانده که تقریباً تعلق آن به دوران اخیر پارتی (حدود سال 200 میلادی) قطعی است از بقیه آثار بدست آمده این مقطع بهتر است در این محل 500 سکه عیلامی کشف شده و در میان اشیائ نذری نقش برجسته ای نیز پیدا شده که امیری را در حال پرستش آتش نشان می دهد (کالج/153)

شاید منظور از سکه های عیلامی در گزارش کالج، همان سکه های الیمایی باشد. زیرا شواهد دیگری نیز از ضرب سکه توسط الیمایی ها در دست است.

گنجینه سر به مهر باستانی در مسجدسلیمان که زخم بیل مکانیکی روزهای اخیر سر سنگی تندیس مردی الیمایی را از زیر خاک بیرون کشید مطمئناً حرف های بسیاری در دل نهفته دارد که شایسته کار پژوهشی و باستان شناسی دقیق است.

عدم رعایت حریم تپه باستانی کلگه و ساخت و ساز اداری و مسکونی در این تپه و عبور جاده مواصلاتی به سمت دروازه جنوبی شهر باعث شده تا انتظار تعریف حریم جدید و محصور نمودن منطقه، علیرغم ضرورت امری غیر قابل انجام باشد. اما در همین شرایط موجود نیز می توان حداقل با محصور نمودن حریم حداقلی برای تپه مذکور، افتتاح ساختمان موزه مستقر در این تپه و انجام پروژه های تحقیقاتی و جمع آوری و نگهداری آثار مکشوفه در موزه مذکور گامی هر چند کوچک در قبال مسئولی در مقابل میراث باستانی منطقه انجام گردد.

مسجدسلیمان در عین حال منطقه ای بکر و قابل توجه است که با توجه به فعالیت رشته های دانشگاهی تاریخ و باستان شناسی در شهرهای شوشتر و اهواز در عین حال می تواند سایتی مهم برای دانشجویان و کارشناسان آینده باستان شناسی کشور زیر نظر اساتید مجرب خود باشد.گو اینکه افزودن رشته باستان شناسی به گروه های درسی دانشگاه های آزاد و پیام نور مسجدسلیمان نیز دارای توجیه است.

میراث تمدن الیمایی در مسجدسلیمان لیاقتی فراتر از زخم بیل های مکانیکی دارد. لیاقت کار پژوهشی و شناسایی و معرفی پیشینه تاریخی و باستانی سرزمینی که چنانچه به پیشینه باستانی اش توجه بیشتری شود بدون شک با برنامه ریزی دقیق و کارشناسی شده، درآمدی همپای نفت برای آن سرزمین خواهد داشت.

کارشناس ارشد تاریخ

منابع:

- رومن گیرشمن: ایران از آغاز تا اسلام/ترجمه محمد معین/چاپ سیزدهم1380/علمی فرهنگی/تهران

- مالکوم کالج: تاریخ اجتماعی پارتیان/ترجمه مسعود رجب نیا/چاپ سوم1374/دنیای کتاب/تهران

- محمد جواد مشکور: تاریخ سیاسی اشکانیان/ چاپ سوم/1374/ دنیای کتاب/ تهران

- علی اکبر سرفراز: گزارش های فعالیت های باستان شناسی در خوزستان/ بی تا/ پژوهشکده باستان شناسی/تهران