شوشان / مجتبی گهستونی : حسن کتانباف از خوانندگان و کارشناسان موسیقی سنتی و مقامی شوشتر که زحمات زیادی برای ثبت مقام های شوشتری کشید و آثاری از خود برجای گذاشت صبح روز پنجشنبه 17 فروردین درگذشت.

وی از شاگردان توانمند استاد «برجسته» بود که مقام های محلی و بسیار قدیمی موسیقی 24 مقوم را به خوبی اجرا می کرد و روایت های وی در خصوص ماهیت مقام های شوشتری بی نظیر بود. حسن کتانباف از جرگه آن هنرمندان است که جای خالی اش با قول و قال پر نمی شود خاصه استادی که از بلندای طبع و زلالی روح و جسمی سراپا جان و جانی سراپا قول و غزل سرشار بود.

پیش از درگذشت این هنرمند عرصه موسیقی با او و البته با همراهی "سامان فرجی بیرگانی" گفت وگویی با ایشان داشتم که بخشی از آن تقدیم شما خوانندگان می شود.

شما تا قبل از موضوع مناقشه برانگیز ثبت موسیقی 24 مقوم شوشتر برای نسل قدیمی و عده ای از طرفداران خود آشنا بودید. چرا اینقدر منزوی شدید؟

مشغله های زندگی و کاری و نبود حامی از جمله دلایلی بود که نتوانم موسیقی را در سطح گسترده ای دنبال کنم. من سالیان بسیاری است که روی سن نرفته و اجرا نکرده ام.

بخشی از کارهای قدیمی شما به سبک بندری بود ولی اشراف تان به موسیقی 24 مقوم نشان از عمیق شدن شما به موسیقی اصیل است. درسته؟

کاملا درست می گویید. خب برخی از کارهای قدیمی من بندری بود. آگاهی از آواز بندری دلیل بر آن نمی شد تا با موسیقی سنتی و محلی زندگی نکرده و بزرگ نشوم. برای من شهرت مهم نبود. برای من حفظ موسیقی اصیل و بومی مهم بود. خوشحالم که توانستم در انتقال بخشی از موسیقی غنی شوشتر سهیم باشم.

بارها شاهد بودم خیلی حاضر و آماده هم پاسخگوی پرسش علاقمندان بودید و هم آمادگی داشتید که هرگاه لازم باشد با آواز، مثال هایی از موسیقی 24 مقوم شوشتری را اجرا کنید. چرا؟

چون اساتید من به امثال من یاد دادند و ما هم وظیفه داریم به دیگران این دانش را منتقل کنیم. اساتید ما در عرضه هنرشان بخیل نبودند که من بخواهم بخیل باشم.

بی شک هريك از 24 مقام موسيقي شوشتري بر روي گوشه اي از دستگاه هاي موسيقي ايراني خوانده مي شوند و علاوه بر اين گوشه ي شوشتري، نيز يكي از گوشه هاي مهم موسيقي ايراني در دستگاه همايون بوده است. اما این مقام های موسیقی شوشتری که ثبت ملی شده اند چه نام دارند؟

از جمله مقام هاي موسيقي شوشتري در دستگاه شور شامل كوك شور دشتي، دشتي راسته، مهر دشتي، دشتي دُر فيلي، نظامي يا ليلي و مجنون، خسته نظامي،كمري، شاهنامه خواني، فايز مكوند، دشتي شليل، چپوني فايز، فايز غربتي، دشتي خليفه و بيداد برزگر است. همچنين متعلقات شور در آواز بيات ترك شامل دشتي سَركَلَكي، دشتي مهرخواني،دشتي شكسته از آواز بيات ترك و هزاره خواني است.

با این حساب موسیقی مقامی شوشتر دارای ابعاد بسیار گسترده تری است که حتما شما به همه آنها اشراف دارید. درسته؟

خب من همه این مقام ها را نوشتم و خوانده ام. با این مقام ها زندگی کرده ام. مثلا چهار مقام موسيقي شوشتري در دستگاه ماهور شامل دشتي باقري، دشتي يوسفي، هزاره و گَوَش است. پنج مقام در آواز شوشتري منصوري وجود دارد كه شامل دشتي شوشتري، دشتي اذون (اذان)، دشتي كوهكي، دشتي گُلُوپَزون (گلاب پزان) و دشتي لا لا است. پنج مقام موسيقي شوشتري در آواز ابوعطا و آواز افشاري داریم كه شامل دشتي شكسته از ابوعطا، دشتي لالا در ابوعطا، دشتي شلال در آواز افشاري، هزاره در افشاري و دشتي قَرويي می شوند. همچنين دشتي سه گا، دشتي بختيارك يا كوهكي، دشتي چهارگاه و دشتي سوز و گداز هم داریم كه بالغ بر 36 مقام مي شوند، اما به دليل اهميت بيشتر برخي مقام ها به نام 24 مقام موسيقي شوشتري خوانده مي شوند.

خب چرا 24 مقوم این همه در موسیقی شوشتر اهمیت پیدا می کند؟

موسيقي شوشتري جايگاه ويژه اي در موسيقي ايراني دارد. موسيقي كه با رنگ و جلاي خاص خود نشان دهنده ي نوع معيشت و وضعيت طبيعي و جغرافياي انساني مردم ساكن و مجاور آن است. براي فهم هويت موسيقي 24 مقوم شوشتر بايد تاريخ اين شهرستان را دانست.

یعنی آگاهی از فرهنگ مردم شوشتر هم به شناخت بیشتر ما از موسیقی 24 مقوم کمک می کند؟

بله. حتما لازم است رسوم و اسامي مكانها و اقوام ساكن آن را در نظر بگیریم، مهمترين استنادي هم كه مي توان بر شوشتري بودن اين موسيقي ذكر كرد، نام مقام هاي آن است كه هركدام بر گرفته از نام جاها و مشاغل و طوايف و اقوام اين شهرستان است. شكي نيست كه موسيقي 24 مقوم يكشبه ويا در يك برهه ي زماني كوتاه بوجود نيامده است. بلكه حاصل صدها سال تجربه ي زندگي انسان ها با يكديگر بوده است، لذا آنچه در اينجا اهميت پيدا مي كند سير تاريخي اين موسيقي در اقليم طبيعي و انساني خاصي است كه به شكل گيري آن منتهي شده است، فلذا مسئله تاريخ و گذشته تاريخي در اينجا اهميت بسياري پيدا مي كند.

در موسیقی شوشتری ما هم غم و هم شادی بسیار را شاهد هستیم. این خروجی حاصل چه شرایطی است؟

بخش ديگري از موسيقي شوشتر محصول رنج ها و شادي ها و زندگي روزمره ي مردم شوشتر و نواحي اطراف آن در طول تاريخ پر فراز و نشيب آن بود، لذا همانگونه كه نمي توان رودخانه كارون كه از ميان شهر شوشتر مي گذرد را از شهر دیگری گذراند، نمي توان موسيقي 24 مقوم شوشتر را به نام موسيقي محلي شهر دیگری ناميد، اقوامي هم در محدوده ي شوشتر وجود دارند كه در محدوده شهر دیگری نيستند، برخي نام هاي ديگر مربوط به آوازهاي كار و مشاغل مشخصي است كه در شوشتر وجود داشت و در شهرهای دیگر به دليل نوع جغرافيا نمي توانست وجود داشته باشد. موسيقي 24 مقوم برگرفته از همزيستي و تجانس يا تضاد اين مردم در يك دوره ي نسبتا طولاني و در جغرافيايي مشخص است.

در بخشی از موسیقی شوشتری بهنام محلات مختلف هم بر می خوریم. این نام ها چگونه به موسیقی ورود کردند؟

در 12 مقام موسيقي شوشتري كه در دستگاه شور اجرا مي شود مقامي به نام «فايز مكوند» وجود دارد، كه نام منطقه اي است در شرق شوشتر در حدفاصل شوشتر و هفتكل و مسجدسليمان، بخشي از طايفه ي مكوندي در روستاهاي منطقه ميان آب شوشتر و در ميان دو شعبه ي گرگر و شطيط كارون به سر مي برد، و يا مقام كمري كه به طوايف اعراب كمري ساكن در همسايگي شوشتر مربوط است. عرب كمري ها در منطقه ي عنبل شهرستان لالي و عقيلي شوشتر و در طول رودخانه كارون به سر مي برند، آوازهايي هم كه در اين مقام وجود دارد مربوط به سرگذشت اين طايفه است، «مقام كمري» در انتها به «شاهنامه خواني شوشتري» مي رسد كه يكي ديگر از مقام هاي رايج در شوشتر است، همچنين در موسيقي شوشتري مقام ديگري به نام «فايز غربتي» وجود دارد كه مربوط به حضور خانوارهاي كولي است كه بصورت فصلي در محل آرامگاه سابق جابر انصاري (نزديك به منطقه ي كميته ي سوخت فعلي در غرب بقعه امامزاده عبدا.. ) سكونت داشتند و به كارهايي نظير مسگري و آهنگري مي پرداختند.

جناب کتانباف در ساير مقام هاي موسيقي شوشتري نيز شواهدي وجود دارد كه نشان دهنده ي شناسنامه موسيقي 24 مقوم شوشتر است. لطفا به ویژگی های دیگری از موسیقی مقامی شوشتر اشاره کنید.

از آن جمله مي توان به مقام گلوپزون (گلاب پزان) كه يكي از 5 آواز شوشتري منصوري است اشاره كرد. اين مقام كه مربوط به آوازهاي كار بود، در محله گلاب پزان شوشتر (جنب خيابان سادت فعلي) توسط كارگراني كه به امر گلابگيري اشتغال داشتند استغاده مي شد. همچنين نام مقام «دشتي شلال» كه يكي از 5 آواز در ابوعطا و آواز افشاري است، برگرفته از نام منطقه اي در شمال شرقي شوشتر (شهرستان انديكا فعلي ) و منسوب به مردم ساكن اين ناحيه بوده است.

مقام «دشتي سركَلَكي» كه از چهار مقام آواز بيات ترك است نيز يكي ديگر از مقامهاي مربوط به آوازهاي كار در شوشتر بود كه توسط كارگران كشتي هاي كوچك و كساني كه بوسيله ي كَلَك (قايق كوچك و موقتي كه از شاخ و برگ درختان ساخته مي شد) به كار حمل اشياء و محصولات كشاورزي مي پرداختند مربوط مي شد. شايان ذكر است تا كمتر ازصد سال پيش رودخانه كارون كه تنها رود قابل كشتي راني ايران است، نقش مهمي در راه هاي مواصلاتي ايفا مي كرد و كالاهاي بازرگاني از طريق اين رودخانه ازخليج فارس و خرمشهر، هندوستان، بحرين، بصره و... به شوشتر حمل و از اين شهر به ساير نقاط كشور از جمله اصفهان و تهران ارسال مي شد. لذا آواز سر كلكي توسط كارگران شاغل در اين صنايع مورد استفاده قرار مي گرفت، و در شوشتر عده ي زيادي به نام كلكچي وجود داشت، شغل آنها با مشقت بسيار همراه و نياز به قوه ي بدني بسيار داشت و آوازهاي مخصوص به خود را داشت.

برچسب ها: حسن کتانباف ، موسیقی سنتی ، مقامی ، شوشتر ، شوشان ، خوزستان

X Share

Stumble Upon Delicious Cloob

Digg

تمام حقوق مادی و معنوی این سایت متعلق به شوشان است و استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است.

طراحی و تولید: ایران سامانه