کرونا و ستیز الاهیاتی ما !

کانون انتشار ویروس کرونا در ایران، از شهر مقدس قم بحث‌های جدی را در عرصه‌های حکمرانی سیاسی، الاهیاتی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، امنیتی و پزشکی ایجاد کرده است. ضمن تبریک عید مبعث پیامبر رحمت و شفقت حضرت محمد بن عبدالله (ص)؛ در این یادداشت به دوقطبی‌های دینی ناشی از شیوع کرونا در ایران می‌پردازم.

از آن جایی‌که قم به‌عنوان نهاد دین در جامعه‌ی ایرانی مطرح‌شده است و شیوع این ویروس از قم برای اولین بار سبب شده که جامعه به این شهر به‌منزله‌ی یک مخاطره جدی توجه کند. علیرغم اینکه از همان ابتدا رهبر معظم انقلاب اسلامی، مراجع تقلید و علمای برجسته‌ی حوزه خواهان عمل به توصیه‌های پزشکان و رعایت مسائل بهداشتی بودند، اما برخی از روحانیون و مداحان که مخالف ایجاد محدودیت‌های صیانتی و بهداشتی در حرم حضرت معصومه و برگزاری اجتماع‌های دینی؛ نظیر شیخ عباس تبریزیان و حسین روا زاده و دیگر حامیان طب موسوم به «طب اسلامی» که فاقد جایگاه علمی در حوزه هستند، موجب حمله‌های شدید و بی‌سابقه‌ای به روحانیت شد و از سوی دیگر عدم قرنطینه شهر قم توسط حکومت به‌عنوان ضعف ساختار سیاسی و قیمومیت پذیری از این دسته روحانیون و مداحان تلقی گردید. ازاینجا بود که وارد یک ستیز الاهیاتی و دوقطبی علم و دین که البته مسبوق به سابقه است، شدیم.

امیل دورکیم (۱۹۱۷-۱۸۵۸) جامعه‌شناس فرانسوی دین را بر اساس «تمایز میان مقدس و نامقدس» تعریف می‌کند. به عقیده دورکیم دین عبارت است از «نظام یکپارچه‌ای از باورداشت‌ها و عملکردهای مرتبط با چیزهای مقدس، یعنی چیزهایی که از چیزهای دیگر جدا انگاشته می‌شوند و در زمره‌ی محارم به شمار می‌آیند. این باورداشت‌ها و عملکردها، همه‌کسانی را که به آن‌ها پایبندند، در یک اجتماع اخلاقی واحد همبسته می‌کند.»[۱]

دورکیم «امر مقدس» را امری می‌داند که از سایر چیزها جدا نگه‌داشته می‌شود؛ امری که حرمت و احترام ویژه‌ای دارد و میان آن و چیزهای دیگر مرز و فاصله‌ای هست. صرف این «مرز گذاری» ساختار خاصی به جهان می‌بخشد و جهان را به دو بخش تقسیم می‌کند. یکی مقدس، محترم و مهم و دیگری نامقدس، معمولی و نا مهم. معنا از همین مرز گذاری زاییده می‌شود.

البته این مرز گذاری به «اشیاء» محدود نمی‌ماند و خود را به همه‌ی امور تسری می‌دهد. در رویارویی با «امر مقدس» هر اعتقادی و رفتاری، هر کس و چیزی، هر زمان و مکانی در سلسله‌مراتب ناسوت تا لاهوت جایگاهی فراتر یا فروتر کسب می‌کند. به‌عنوان‌مثال بنا بر تقسیم‌بندی مقدس و نامقدس دورکیم مجتمع بزرگ شمسه که در پارکینگ طبقاتی زائر در جوار حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد جزء نامقدس محسوب می‌شود. وقتی زائری خودروی خود را در پارکینگ طبقاتی پارک و از میان مغازه‌های هفت بازار مختلف طلا و جواهرات، پوشاک، عروس، فرهنگی، کودک و اسباب‌بازی و حرم و رایانه این مجتمع تجاری عبور می‌کند و پا به حرم می‌گذارد، پا از ساحت نامقدس بر کشیده و به عرصه‌ی مقدس گشوده و اینجاست که مرز گذاری بین مکان مقدس و نامقدس شکل می‌گیرد. یا بنا بر گفته‌ی شیخ عباس تبریزیان که خود را پدر طب اسلامی می‌خواند: «برتری روغن بنفشه به بقیه روغن‌ها مثل برتری ائمه بر بقیه مردم است.» مرز گذاری بین روغن مقدس و نامقدس ایجاد می‌شود و به همین شکل این قاعده را می‌توان به هر چیز یا شیء، اعتقاد، رفتار، انسان، حیوان، گیاه، زمان و مکان تسری داد.

این نگرش همراه با یک خطای آشکار و خطرناکی القاء می‌شود که اگر مکانی مقدس است، حتماً عاری از میکروب‌ها و ویروس‌ها و آلودگی‌های فیزیکی است و پیامد رفتاری این‌چنین نگرشی، عدم بستن حرم‌ها در آغاز انتشار ویروس و مخالفت با تعطیلی موقت مناسک مذهبی و اعمال وهن آمیزی نظیر لیس زدن ضریح و رفتارهایی ازاین‌دست منجر به ایجاد شکاف و تضاد گفتمانی بین قرائت‌های دینی و علمی شده است.

اما واقعیت این است که دین اسلام پالوده از این اعتقادهای خرافی است. هیچ‌گونه تردیدی در سازگاری علم با دین مبین اسلام نیست. خداوند با اسباب و علل طبیعی جهان را مدیریت می‌کند. آیاتی که در قرآن مجید دلالت بر قوانین طبیعی دارد نظیر «ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً» (کهف، ۸۹)؛ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَهَ وَ جاهِدُوا فی‏ سَبیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (مائده، ۳۵) و «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ ...» (انفال، ۶۰) درعین‌حال آیاتی که بر قوانین غیبی دلالت دارد و در طول آیات دسته اول قرار دارند نظیر «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر، ۶۰)؛ «وَ الَّذی هُوَ یُطْعِمُنی‏ وَ یَسْقینِ وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفینِ» (شعراء، ۸۰-۷۹)؛ «وَ مَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ» (آل عمران، ۱۲۶) بنابراین خداوند تمام امور جهان را فقط با قوانین اداره می‌کند. «وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» (فتح، ۲۳) خداوند علل و اسباب و قوانین خلقت را تغییر نمی‌دهد. همان گونه که سم کشنده است و فرقی نمی‌کند که چه کسی به آن آلوده‌شده است. وقتی وارد بدن انسانی بشود نمی‌پرسد آیا او مقدس است یا غیر مقدس؟! حبیب خداست یا انسان شقی و ستمکاری است؟! به‌عبارت‌دیگر ضریح آن انسان مقدس نیز مصون از آلودگی نخواهد بود و باید غبارروبی، تطهیر و ضدعفونی شود. از سوی دیگر دعا جایگزین درمان نیست، پر کردن خلأ درمان است.

جالب است مرحوم دکتر ابوالقاسم گرجی درجایی گفته است: در آیه «ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ»، دعا به معنای «خواندن» نیست، بلکه به معنای «خواستن» است و معنای آیه این است که: «بخواهید تا اجابت کنم.» بنابراین باید آستین همت را بالا زد، توصیه‌های بهداشت فردی و جمعی را رعایت کنیم، از تجارب دیگر کشورهای درگیر با موضوع استفاده نماییم و با توکل بر خداوند تبارک‌وتعالی و حمایت از پزشکان و پرستاران که خط مقدم دفاع از امنیت جانی مردم هستند و با عمل به توصیه‌های مسئولان کشور مبنی بر قرنطینه‌ی خانگی و عدم سفرهای غیرضروری به مقابله با این ویروس خطرناک تا سلامت کامل مردم تلاش و کوشش کنیم.