عصر روشنگری در اروپا ، چرا اروپا پیشرفت کرد و ما نه !؟

 تا آن‌جا پیش رفتیم که به کلیسا بسیار حمله می‌شد روشنفکران و مخصوصاً فیلسوفان مادی‌گرا به یک‌باره قدرت گرفتند اما کلیسا که این‌همه تحقیر را نتوانست تحمل کند در اینجای کار کلیسا هم تصمیم گرفت با این فیلسوف‌های مادی گرا رقابت کند

- کلیسا به مقابله بر می خیزد ، درگیری‌های مذهبی و فساد داخلی در قرن هجدهم به‌شدت به مسیحیت آسیب رسانده بود و مقامات کلیسا ناباورانه شاهد این بودند که جنبش روشنگری اقتدار کلیسا را نابود کرده است کلیسا تصمیم گرفت با این روشنفکرانی که دارند علیه اش اقدام می‌کنند رقابت کند دوباره اقتدار ازدست‌رفته بدست بیاورد بین سال‌های ۱۷۱۵ میلادی تا ۱۷۹۸ م ۹۰۰ کتاب چاپ شد ۹۰۰ کتابی که کلیسا نوشته بود آنها را به چاپ رساند همگی در جهت تأیید مسیحیت و باورهایی که کلیسای کاتولیک داشت آنها در سال ۱۷۷۷ دایره المعارف جدیدی منتشر کردند که از مسیحیت دفاع می‌کرد و از دایرةالمعارف دیده رو حجیم‌تر بود تمام هدف این کتاب‌هایک چیز بود و آن هم بازگرداندن اقتدار به کلیسا ، بعضی از کشیش‌ها و استقفان حتی شروع به استدلال‌های فلسفی کردند که وجود کلیسا لازم است و مادی‌گرایی باعث بی‌بندوباری در جامعه می‌شود کشیش‌ها تصمیم گرفتند برای رقابت با این فیلسوف‌ها از روش خود آنها جلو بروند یعنی ابزار زور وسط نیاید کتاب بنویسند ، دست به فلسفه ببرند تا حدودی هم موفق بودند اما بعداً یک سری از اسقفان اعظم اعلام کردند این فیلسوفان مادی‌گرا دارند جامعه را به فساد می‌کشانند و نیاز به یک اهرم قدرتمندتری دارند در این‌جای کار بود که دوباره دستور دادند این فیلسوف‌های عقل‌گرا یا مادی‌گرا را دستگیر کنند این‌ها را دستگیر کردند به زندان انداختند کتاب‌هایشان ممنوع الچاپ شد و یک سری از کتاب هایشان تحت سانسور شدید قرار گرفت آیا اقداماتی که کلیسا تا این‌جای کار انجام داده بود یعنی هم اقدام زور و هم نوشتن ۹۰۰ کتاب برای کلیسا توانسته بود سودی داشته باشد یا نه ؟ پاسخ مثبت است ، کلیسا توانست به موفقیت دست پیدا کند بخشی از اقتدار ازدست‌رفته رادوباره توانست بدست بیاورد جامعه دوقطبی شده بود گروهی از افراد جامعه شدیداً طرف‌دار کلیسا شده بودند و یک گروه هم شدیداً طرف‌دار فیلسوفان مادی‌گرا ، اما در این‌جای کار یک اتفاق دیگری هم افتاده بود خیلی از این فیلسوفان مادی‌گرا خیلی تند رفته بودند یک کاری کرده بودند که هیچ‌چیزی به اسم احساسات و معنویات وجود نداشته باشد در این دوران بعضی از مردمان جامعه احساس خلأ معنوی می‌کردند احساس کردند که شدیداً نیاز به معنویات دارند این افراد بعداً سبک دیگری را در فلسفه تشکیل داده‌اند

- طغیان علیه عقل ، در نیمه قرن هجدهم ، موجی از اندیشمندان و نویسندگان پدیدار شدند که دیدگاهشان با فیلسوفان قدیمی جنبش روشنگری کاملاً متفاوت بود این اندیشمندان مانند فیلسوفان اوایل روشنگری نسبت‌به عقل متوهم نبودند آنها اعتقاد داشتند همه‌چیز را هم نمی‌شود با عقل به دست آورد آنها معتقد بودند که اتفاقاً ریشه خیلی از مشکلات جامعه همین عقل بود به‌قدری به این عقل تکیه گردید که باعث شده مشکلاتی به وجود بیاید این دسته از نویسندگان اعتقاد داشتند انسان علاوه‌بر عقل احساسات دارد ، عاطفه دارد چرا فیلسوفان قبلی چیزی راجع‌به عاطفه و احساسات انسان نگفتند و فقط روی عقلش تأکید داشتند به‌همین دلیل اینها مشکلاتی به وجود آوردند موجی از این فیلسوفان به وجود آمدند که راجع‌به احساسات انسان‌ها می‌نوشتند یکی از بانفوذترین این نویسندگان فردی بود به اسم ژان ژاک روسو

- ژان ژاک روسو ، او در سویس متولد شده بود بیشتر زندگی اش را در بی‌عدالتی ، یتیمی ، و تنگ‌دستی گذراند او عاشق طبیعت و کتاب بود و همین رویکردها بنیاد عقاید فلسفی‌اش را بنا نهاد روسو در سال ۱۷۴۵ به پاریس نقل‌مکان کرد و در آنجا با تفکرات فیلسوفان عصر روشنگری آشنا شد روسو معتقد بود احساسات و همدلی بین انسان‌ها بیش‌از عقل ، انسان را به سمت سعادت پیش می‌برداو حتی استدلال می‌کرد که عقل در بسیاری از مواقع انسان را فریب می‌دهد اما وجدان هیچ‌وقت انسان را فریب نمی‌دهد یک‌بار در سال ۱۷۴۹ زمانی‌که ۳۷ سال داشت یکی از مقالاتش در یک آکادمی معتبر جایزه بهترین مقاله را دریافت کرد این مقاله روسو در سن ۳۷ سالگی یک انقلابی در اروپا شکل داد این مقاله چی می‌گفت ؟ خیلی ها اعتقاد دارند این مقاله در بهترین زمان به چاپ رسید درست در زمانی‌که مردم اروپا دوست داشتند که هم‌چین چیزهایی از یک فیلسوف بشنوند روسو در این مقاله اعلام می‌کند که علم جدید و اقدامات مدرن نه‌تنها زندگی انسان را بهتر نکرده است بلکه بدتر هم کرده است این عقل‌گرایی که آمد ه جلو ، احساسات را لگد مال کرده و زندگی انسان‌ها را سیاه‌تر نموده است این مقاله روسو شدیداً مورد انتقاد فیلسوفان مادی‌گرا قرار گرفت که یکی از اینها ولتر بود ولتر شروع به تمسخر نوشته‌های روسو کرد روسو را مسخره می‌کرد و به او انتقاد می‌کرد بااین‌وجود این مقاله ، روسو را معروف کرد مورد استقبال مردم جامعه قرار گرفت و حتی یکسری نویسنده‌ هم با همین تفکرات همراه شدند روسو بعدا هم نوشته‌هایش را ادامه داد در ادامه کار آمد راجع‌به حکومت کشورها صحبت کرد روسو برخلاف خیلی از این فیلسوف‌های عقل‌گرا اعتقاد داشت که برای کل جهان نمی‌شود یک حکومت در نظر گرفت مردم کشورهای مختلف تمدن های متفاوت دارند فرهنگ‌ ها شان باهم فرق دارند پس حکومت‌ها شان باید فرق داشته باشد به‌عنوان مثال در یکسری کشورها شاید حکومت شیخ نشینی جواب بدهد در یکسری کشورها می‌تواند سلطنت تا ابد ادامه پیدا کند در یکسری کشورها ما می‌توانیم جمهوری داشته باشیم یا مردم‌سالاری بیاید روی کار ، از آن طرف در بعضی از کشورها چه بسا که یک دیکتاتور بتواند بهتر آن جامعه را جلو ببرد و مورد محبوبیت مردم هم باشد پس نمی‌شود یک نسخه کلی برای کل جهان در نظر گرفت اما روسو مخالفان زیادی هم داشت هم در بین مردم و هم در بین کلیسا و حاکمان ، به‌سرعت بسیاری از آثارش محکوم شدند و روسو مجبور شد به پروس برود و بعد هم به انگلستان فرار کند

- موج احساس گری ، آثار روسو در نیمه‌ی دوم قرن هیجدهم یکسری روشن‌فکر را با خودش همراه کرد درست است که این‌ها روشنفکران احساسی بودند و به احساسات انسان اهمیت می‌دادند و نقطه‌ی متقابل عقل‌گرایی بودند ولی در جریان پیشرفت تفکر روشنگری خیلی کمک کردند مثلاً تا قبل‌از این‌که روسو دست به قلم ببرد خیلی از فیلسوفان اعتقاد داشتند که جامعه باید یک اقتصاد قدرتمند پیدا کند برای این اقتصاد قدرتمند شاید یک جنسی گران بشود یک سری از مردم نتوانند آن جنس بخرند و از گرسنگی هم بمیرند ولی مشکلی ندارد مرگ این افراد باعث می‌شود که نسل بعدی یک اقتصاد باثبات را تجربه کند اما از زمانی‌که این فیلسوفان احساساتی روی کار امدند این قضایا را رد کردند ، گفتند به‌هیچ‌عنوان نباید این اتفاق بیفتند نباید هیچ‌کسی از روی گرسنگی بمیرد اقتصاد شد یک مدتی باید توقف کند سر جایش بایستد تا زمانی‌که محصول قیمتش پایین بیاید مردم بخرند و بعد از آن اقتصاد می‌تواند به پیشرفتش ادامه بدهد اما کسی نباید این وسط له بشود از طرف دیگر مردم اروپا در آن دوران فکر می‌کردند مردمان سایر سرزمین‌ها زندگیشان بهتر از این‌هاست ، چرا ؟چون سوار کشتی شده بودند به سایر کشورها سفر کرده بودند و زندگی خیلی از این مردمان دیده بودند مخصوصاً مردمان آمریکا که تازه داشت جامعه اش شکل می‌گرفت آمریکای آن دوران مردمش راحت‌تر از اروپایی ها زندگی می‌کردند مردم با طبیعت بیشتر اخت شده بودند و شلوغی زندگی اروپایی‌ها را نداشتند به‌همین دلیل اروپایی‌ها با حسرت به زندگی مردم آمریکا نگاه می‌کردند که چقدر بی‌قید و بندند چقدر زندگی‌شان راحت است چقدر ساده لباس می‌پوشند وساده زندگی می‌کنند کم‌کم اروپایی‌ها سعی کردند از این قیدوبندها خارج بشوند و زندگی ساده‌تر با گرایش بیشتر به طبیعت داشته باشند یکی از این احساس گراها نویسنده معروف آلمانی یوهان ولفگانگ فون گوته بود ، رمان معروفش بنام سرگذشت پورتر جوان داستان به‌شدت احساساتی مرد جوان و عاشقی است که دست به خودکشی می‌زند این رمان آن‌قدر در بین مردمان اروپا محبوب شد که بسیاری از مردهای جوان اروپایی سعی می‌کردند مثل پورتر لباس بپوشند بعضی‌ها هم در تقلید از پورتر تا آنجا پیش رفتند که در خودکشی با قهرمان داستان همراه شدند

- بازگشت به اعتقادات مذهبی ، گفتیم که عصر روشنگری برای این روی کار آمده بود که از قدرت کلیسای کاتولیک کم کند اما به‌قدری نفوذش زیاد شد که مردمان زیادی را همراه خودش کرد و بعد هم به خود مذهب حمله کردند به‌قدری این قضیه جلو رفت که دیگر هیچ‌گونه مراسم مذهبی در اروپا دیده نمی‌شود در قرن هیجدهم اگر در یک منطقه عده ای مراسم مذهبی برگزار می‌کردند مورد تمسخر مردم قرار می گرفتند هیچ خبری از آن مراسم پرشور مذهبی در هیچ‌جای اروپا دیده نمی‌شد یک کشیش انگلیسی وضعیت آن دوران را این‌طور توصیف می‌کند" در انگلستان اصلاً مذهبی وجود ندارد و اگر در جمع ، ذکری از آن به میان بیاید جز خنده احساسی را برنمی‌انگیزد " در این دوران بود که در قشر تهیدست اروپا یک خلأیی ایجاد شد مردمان فقیر اروپایی احساس کردند که انگار یک چیز بزرگ را از دست دادند آنها به حرف فیلسوفان مادی‌گرا گوش داده بودند دیگر به کلیسا نمی‌رفتند ولی زندگی‌شان تغییر نکرده بود و حتی بدتر شده بود در این دوران مردمان تهیدست اروپا دوباره به‌دنبال معنویات می‌گشتند تلاش می‌کردند به زندگی‌شان معنا ببخشند یک موج جدیدی از مذهب گرایی دوباره به وجود آمد جنبش دیگری در قرن هیجدهم برای بازگردندن احساس به دین در آلمان پایه‌گذاری شد جنبشی که به پیتیسم معروف شد این جنبش بر ایمان به خدا بدون کمک گرفتن از کشیش تأکید می‌کرد آلمانی‌ها در آن دوران از مراسم خشک کلیسای لوتر و پروتستان خسته شده بودند و شدیداً جذب جنبش پیتیسم شدند

- امانوئل کانت ، در این دوران یک فیلسوف دیگری ظهور کرد فردی به اسم ایمانوئل کانت ، ایمانوئل کانت تلاش می‌کرد بین عقل‌گرایی و مذهب رابطه برقرار کند خود کانت یک فرد مذهبی بود دوست نداشت که مذهب از جامعه حذف بشود از آن طرف به عقل‌گرایی هم پاسخ مثبت داده بود مورد علاقه‌اش قرار گرفت در این دوران بود که کانت نظرش رفت به سمت همین مکتب پیتیسم ، دید که این مکتب پیتیسم هم چیز بدی نیست و انسانها را می تواند دوباره به آغوش کلیسا و مذهب برگرداند کانت در شاهکار فلسفی‌اش یعنی کتاب" نقد خرد ناب" ایده لوح سفید جان لاک را به‌طور کامل درست نمی‌داند او معتقد بود که یکسری ویژگی‌های ذاتی در انسان وجود دارد که انسان با این ویژگی‌ها بدنیا می آید و این‌طوری نیست که همه کاملاً یکسان و بدون هیچ پیش‌فرضی متولد می شوند بعد هم با آموزش ، همه انسان‌ها شبیه هم بکنیم کانت بعداً نتیجه‌گیری کرد که همین حس‌های ذاتی به ما می‌گویند که چه چیزی درست است و چه چیزی غلط است و انسان‌ها ذاتا می‌دانند که درست و غلط چیست ؟ منتهام برای همه یکسان نیست کانت اعتقاد داشت تنها چیزی که به انسان معنا می‌بخشد باور به خداست نظریات کانت بسیاری از فیلسوفان و همین‌طور مذهبیون را با خودش همراه کرد و توانست مکتب جدیدی به نام ایده‌آلیسم را پایه‌گذاری کند

- پیکار در راه اصلاح جامعه ، در اواخر قرن هیجدهم فیلسوفان روشنگری از دو تا قدرت مهم داشتند استفاده می‌کردند هم قدرت عقل و هم قدرت احساسات ، این دوتا در کنار هم‌دیگر رشد خیلی خوبی به نوشته‌های روشنگری داده بودند اینها توانسته بودند با تفکر با نوشته‌هایشان ، با مبارزاتشان کلیسای کاتولیک را کنار بزنند کلیسای کاتولیک کشیشان و حتی اسقفان اعظم دیگر در بین مردم محبوبیتی نداشتند بلکه فیلسوفان و نویسندگان محبوبیت بیشتری داشتند این کشیش ها هم یک قدرتی نداشتند که از پس این فیلسوفان بربیایند وقتی‌که این نویسندگان د این متفکران یک نگاهی به این موفقیت‌شان انداختند تصمیم گرفتند در سایر لایه‌های جامعه هم تغییر ایجاد کنند تغییر کلییا را با موفقیت توانسته بودند انجام بدهند گفتند حالا بهتراست به سراغ حکومت‌های اروپا برویم ، حکومت‌هایی که اکثراً پادشاهی و سلطنتی بودند سلطنت‌های کهنه‌ای که از دوران کهن همچنان روی کار بودند

- دست یابی به حکومتی روشن نگر ، در آن دوران مردم اروپا آن یکپارچگی و اتخادی که علیه کلیسا داشتند ، علیه حکومت‌ها و پادشاهان شان نداشتند آنها توانسته بودند کلیسا را کنار بزنند بر کلیسا پیروز شدند و همین پیروزی برایشان کافی بود داشتند این پیروزی را جشن می‌گرفتند آن‌قدری که از کلیسا نفرت داشتند از پادشاهان شان نداشتند این قضیه چندان مورد استقبال روشنفکران قرار نگرفت روشنفکران اعتقاد داشتند این نظام‌های سلطنتی هم باید پابه‌پای کلیسا کنار بروند چون درواقع همدست هم‌دیگر هستند ولی مردم زیاد در این زمینه با روشنفکران جامعه همراه نشده بودند مردم اعتقاد داشتند همین‌که زندگی معمولی‌شان بگذرد برایشان کافیست اگر یک حکومتی در به آنها نان و آب‌ می دهد سر کارش باشد چرا باید جابه‌جایش کنیم

- توماس هابز ، بعضی از فیلسوفان در بحث حکومت نظرات توماس هابز فیلسوف انگلیسی را قبول داشتند هابز عقیده داشت فقط یک پادشاهی مقتدر می‌تواند مردم را مجبور کند تا قوانین را رعایت کنند ولتر از موافقان هابز بود ولتر هم اعتقاد داشت پادشاهی که دیکتاتور باشد خیلی بهتر از کشیش و اشراف و زمین‌دار هاست ،یک پادشاه دیکتاتور بهتر می‌تواند بر مردم حکومت کند تت طبقه‌ی اشراف ، چیزی که جامعه آن دوران فرانسه شدیداً با آن درگیر شده بود اما اکثر فیلسوفان آن دوره این نظریه‌ها را کنار می‌گذاشتتد آنها اعتقاد داشتند همین پادشاهان دیکتاتور و خودکامه هستند که مثل یک سد در مقابل جامعه قرار گرفتند و نمی‌گذارند قوانین به‌درستی اجرا بشون اگر جامعه اروپا می خواهدوارد فاز مدرن بشود در اولین اقدام باید این حکومت‌های سلطنتی و سنتی هم با سایر چیزهایی که از بین رفتند کنار گذاشته بشوند دیده رو دراین‌باره این‌طور می‌نویسد "بیایید با روده آخرین کشیش ، آخرین پادشاه را خفه کنیم" چیزی که این فیلسوفان رادیکال می‌خواستند شکلی از حکومت بود که بسیاری از اروپایی‌ها آن را نظامی به‌شدت افراطی و خطرناک می‌دانستند چیزی که به آن دموکراسی گفته می‌شد اما جروبحث بر سر دموکراسی زیاد بود بعضی‌ها معتقد بودند یک دموکراسی کامل و ناب باید در جامعه ایجاد بشود چیزی که دوهزار سال قبل هم یونانیان باستان داشتند نظامی که همه مردم در قانون‌گذاری و اداره حکومت سهیم بودند ، نظامی که به آن جمهوری گفته می‌شود شبیه به چیزی که بعد از انقلاب آمریکا به وجود آمد اما ژان ژاک روسو با این قضیه که قانون‌گذاری به‌عهده نمایندگان مردم باشد مخالف بود روسو می‌گفت "این‌جوری افراد قوانینی را روی کار می‌آیند که به نفع خودشان است نه به نفع مردم" ،روسو می‌گفت "قوانین باید توسط همه مردم تأیید بشوند نه نمایندگان " بعضی از اندیشمندان دیدگاه رادیکال‌تری راهم مطرح کردند چیزی مثل کمونیسم ، در چنین نظامی تمام تمایزات شهروندی از بین می‌رود هم برابر بودند و تمام مسائل سیاسی و اقتصادی بر عهده یک رهبر بزرگ قرار می‌گرفت هرچند کمونیست‌ها در آن دوران طرف‌داری نداشتند اما نظریات آنها در قرن بیستم بسیاری از کشورهای جهان را شکل داد بااین‌حال هرگونه نظری درباره دموکراسی اروپایی ها را شدیداً عصبانی می‌کرد مثلاً خود ولتر ، ولتر معتقد بود مردم عادی احمق ، بی‌سواد ، و نادان اند حکومتی که بر پایه تفکرات این مردم عادی باشد ناکارآمد است ، درنهایت به این نتیجه رسیدند که باید قدرت را تا جایی که می‌شود محدود کرد قدرت زیاد اگر به دست یک نفر یا یک گروه بیفتد زمینه بسیاری از مشکلات است

- اصلاحات اقتصادی ، اروپائیان در قرن هیجدهم توانسته بودند خیلی چیزها را تغییر بدهند گفتند حالا وقتش رسیده است یک تغییری هم به اقتصاد اروپا بدهیم اقتصاد اروپا در آن دوران همچنان سنتی بود خیلی از کشورهای اروپایی همچنان نظام صرف داری یا همون ارباب رعیتی را داشتند به‌عنوان مثال یک فرزندی هنگامی‌که به سن نوجوانی می‌رسید از خانه بیرون می آمد و وارد زمین اشراف می‌شود در زمین این اشراف کار می‌کرد تا زمانی‌که پیر می‌شد و جونش هم از دست می‌داد تمام عمرش را داشت بر روی زمین این اشراف برده گی می‌کرد حکم یک برده راداشت اروپای شرقی نظامش به‌همین شکل بود نظام اقتصادیش ارباب رعیتی بود مخصوصاً خود روسیه ، در اروپای غربی به چه صورت بود ؟ تا حدودی بهتر بود ولی روستاهای اروپای غربی هم فرق چندانی با روسیه و اروپای شرقی نداشتند همین نظام برده‌داری سر جایش بود یک داستان دیگری هم که در ان دوران خیلی جریان داشت شغل جوانان بود یک جوان نمی‌توانست برای خودش شغل انتخاب کند شغل جوانان اروپا در قرن هیجدهم به‌صورت ارث و میراثی بود یعنی این‌که پدر یک خانواده اگر آهنگر بود پسرش باید آهنگر می‌شد اگر پدری کفاش بود پسرش هم کفاش می‌شد شغل ها به ارث می‌رسیدند به نسل بعدیشان ، خود این جوانان دقیقاً نمی‌دانستند جامعه چه چیزی نیاز دارد و خودشان به چه چیزی علاقه دارند ، سیاست رایج اقتصادی در آن دوران سیاستی بود که به آن مرکانتیلیسم یا سوداگری گفته می‌شد

- سوداگری ، سوداگری این‌طور عمل می‌کرد که کشورها باید تا جایی‌که می‌توانند همه‌چیز را خودشان تولید کنند و برای واردات کالا ، مالیات و عوارض سنگین می‌گذاشتند تمام هدف سوداگری این بود که تا حد امکان بیشتر صادر کنند و کم‌تر وارد کنند سوداگری معتقد بود کشور فقط باید مواد اولیه وارد کند و مراودات اقتصادی با کشورهای دیگر تا حد امکان باید کاهش پیدا کند مگر این‌که بحث صادرات بیاید وسط همین هم باعث می‌شد به روش‌های استعماری روی بیاورند

- فیزیوکرات ها یا طبیعیون ، گروهی از اندیشمندان فرانسوی بنام فیزیوکرات ها یا طبیعیون به‌شدت به این سیاست حمله کردند آنها اعتقاد داشتند سوداگری بسیار ناکارآمد است در سال ۱۷۷۶ آدام اسمیت استاد اسکاتلندی نظریاتی را ارائه داد که با فیزیوکرات ها همخوانی داشت و تئوری آنها را کامل‌تر می‌کرد

- قوانین طبیعی اقتصاد ، آدام اسمیت همان اول کار آمد چند راهکار داد اول از همه آمد یک مثال جالب زد گفت یک نانوا محض رضای خدا نان نمی‌پزد این نانوا نان می‌پزد چون برایش سود دارد برایش منفعت می‌رسد بیشتر به او پول می دهند تا بیشتر نان بپزد از آن طرف بحث اقتصاد آزاد را روی کار آورد، یعنی رقابت ، گفت بنگاه‌های اقتصادی و کارگاه‌های تولیدی باید به‌طور آزاد با هم رقابت کنند رقابت این بنگاهها باعث می‌شود محصولات باکیفیت‌تر تولید کنند و با قیمت ارزان‌تر به دست مردم بدهند یک چنین چیزی صنعت و علم را پیشرفت می دهد در اقدام بعدی آدام اسمیت گفت ما یک قانون طبیعی داریم به اسم عرضه و تقاضا ، این قانون چه می‌گوید ؟ این قانون به ما این رامی‌گوید کالایی راباید این بنگاه‌ها عرضه کنند که تقاضای این کالا در جامعه وجود داشته باشد اگر کالایی وارد جامعه بشود که تقاضایی برایش نیست نه‌تنها اقتصاد رارشد نمی‌دهد بلکه باعث می‌شود کلی پول و هزینه‌ هم هدر برودآدام اسمیت شدیداً اعتقاد داشت که دولت نباید در این روند دخالت کند اگر دولت بیاید وسط یک سری کالاهایی را عرضه می‌کند که مردم ناچاراً آن کالاها را خریداری کنند و شاید مورد تقاضای مردم نباشند این قضیه نظم اقتصاد آزاد را بهم می‌زند اسمیت معتقد بود مرکانتیلیسم باید از بین برود و حکومت‌ها باید اقتصادی بین کشورهای مختلف را آزاد کنند کشورها نباید با وضع مالیات و عوارض گمرکی سنگین مانع تجارت آزاد بشوند چون این باعث می‌شود در قوانین طبیعی اقتصاد دست برده بشود و اقتصاد غیرآزاد به نفع هیچ‌کس نیست ، کتاب ثروت ملل آدام اسمیت در قرن‌های ۱۹ و ۲۰ به مرجع اقتصاد سیاسی در اروپا و آمریکا تبدیل شد

- ایالات متحده بزرگترین دست آورد روشنگری ، و اما از آمریکا بگوییم ، آمریکا هیچکدام از این مشکلاتی را که گفتیم نداشت یا خیلی کم داشت ، کدام مشکلات ؟ مشکلاتی را که در این دو قسمت عصر روشنگری گفتیم کلیسا ، خاندان‌های سلطنتی ، مشکلات و قیدوبندهای سنت‌های کهنه اروپایی ، هیچکدام از این‌ها در آمریکا وجود نداشت ، مثلا آنها کلیساهای سازمان‌یافته یا پادشاهان مستبد و خاندان‌های سلطنتی یک هزار ساله نداشتند همچنین بسیاری از سنت‌های چند یک هزار سال هم در بینشان نبود از طرفی سال‌ها شکنجه کلیسا را تجربه نکرده بودند و به‌همین دلیل نفرت وحشتناکی هم از دین نداشتند ، همین نبود تاریخ و فرهنگ و مذهب مشخص ، از آمریکا یک لوح سفید می‌ساخت که هر تفکری می‌توانست به‌راحتی روی آن سوار بشود ، با ورود تفکرات روشنگری به آمریکا ، بسرعت این کشور به مقصد نهایی روشنگری تبدیل شد حتی قانون اساسی آمریکا هم براساس نظر فیلسوفان روشنگری نوشته شد در قرن‌های بعد تمام تفکرات روشنگری به بهترین شکل در ایالات‌متحده پیاده شدند واپسین سال های روشنگری ، در دهه ۱۷۸۰ حکومت فرانسه در آستانه‌ی ورشکستگی بود اشراف و مقامات کلیسا به امتیازاتشان چسبیده بودند و سلطنت مطلقه نمی‌ دانست تا چه حد نارضایتی مردم جدی است ، فرانسوی‌ها تقریباً به همه‌چیز جامعه معترض بودند از طرفی فقر زیاد شده بود و مواد غذایی نایاب شد فرانسوی‌ها پیشرفت کشورهای دیگر را می‌دیدند اما در خودشان هیچ پیشرفتی حس نمی‌کردند همین سرخوردگی باعث شد مردم به سمت روش‌های رادیکال رو بیاورند آنها در سال ۱۷۸۹ به شورش بزرگی دست زدند چیزی که به آن انقلاب کبیر فرانسه گفته می‌شود روشنگری را نمی‌ شود دلیل اصلی انقلاب فرانسه دانست ولی بدون شک در روند فکری انقلابیون تأثیر زیادی گذاشت ، مجلس ملی تأسیس شد ، تمام امتیازات کلیساها برچیده شد ، نظام فئودالی از بین رفت ، همه القاب سلطنتی غیر قانونی شد ، همه افراد در برابر قانون یکسان بودند ، مجلس قوانینی را برای پادشاهی مشروطه وضع کرد ، آنها جسدهای روسو و ولتر را یک‌بار دیگر با مراسم باشکوه به خاک سپردند و از این افراد به‌عنوان پدران انقلاب یاد کردند درست است که در فرانسه انقلاب شده بود و تحولات زیادی رخ داد اما خیلی زود همین حکومت انقلابی ، یکی از تاریک‌ترین صفحات تاریخ فرانسه را ورق زد ، در سال ۱۷۹۳ فرانسوی‌ها شاهد جنایات و قتلی بودند که در تاریخشان چنین چیزی را ندیده بودند این اتفاق وقتی افتاد که بعد از یک دوره کشمکش یک جناح به‌شدت افراطی بر جنبش مسلط شد و رژیمی خشن و جنایت‌کار مشهور به حکومت ترور یا حکومت وحشت را به وجود آورد به دستور حکومت جدید هزاران نفر با دستگاه قتاله‌ی جدیدی بنام گیوتین گردن زده شدند بسیاری از اشراف و کسانی که با حکومت قبلی رابطه داشتند اعدام شدند هر کسی که به هر نحوی با حکومت جدید مخالفت می‌کرد زیر تیغه گیوتین می رفت ، حتی بسیاری از رهبران انقلاب که با شیوه جدید حکومت مخالف بودند آنها هم گردن زده شدند رهبران انقلاب ، تقویم قدیمی مسیحی را کنار گذاشتند و تقویم جدیدی را پایه‌گذاری کردند که مبنای آن آغاز انقلاب بود آنها حتی در کلیسا مراسم بزرگی برپا کردند و در آن به تمسخر مذهب و دین پرداختند فرانسه که رؤیای کشوری آزاد مانند انگلیس و آمریکا را در سر داشت به دست حکومتی افتاده بود که فرسنگ‌ها با تفکرات روشنگری فاصله داشت روشنفکران و فیلسوفان عصر روشنگری نمی‌توانستند باور کنند که تفکراتشان چنین حکومت بی‌رحمی را در فرانسه به وجود آورده است اروپایی‌ها ترسیده بودند که نکند افراطیونی مانند انقلابیون فرانسه در کشورهای آنها هم ظهور کنند و با شعار روشنگری دست به چنین جنایاتی بزنند این‌جا بود که بسیاری معتقد بودند روشنگری شکست خورده است ، برخی معتقد بودند فیلسوفان یک نیروی آتئیستی و بی‌رحم را آزاد کردند که تمام نظم و سنت‌های گذشته را زیر پا له کرد و آینده جهان را نابود می‌کند همین حکومت ترور فرانسه راه را برای یک دیکتاتور جنگ‌طلب به نام ناپلئون بناپارت هموار کرد درواقع بعد از به قدرت رسیدن ناپلئون در سال ۱۷۹۹ و تهاجمش به همسایگان فرانسه ، کشورهای اروپایی خودشان را در حالت جنگ با روشنگری می‌دیدند بسیاری از فرانسوی‌ها از روشنگری بیزار شده بودند و خواستار بازگشت به دوران سلطنت در فرانسه بودند اما روشنگری با وجود همه این تلخی‌ها میراثی هم به‌جا گذاشت که حتی فاجعه انقلاب فرانسه هم نتوانست روشنگری را خاموش کند ، آزادی ، دموکراسی ، انسان‌دوستی ، حقوق بشر ، آزادی اندیشه ، آزادی بیان ، آزادی رسانه ، و این باور که علم و فناوری به بهبود زندگی انسان کمک می‌کند همگی میراث روشنگری بود ، برده‌داری از بین رفت ، شکنجه ممنوع شد ، پرورشگاه‌های کودکان بی‌سرپرست به وجود آمد ، محاکمات عادلانه تر شد مدارس و دانشگاه‌های امروزی میراث روشنگری هستند ، با کنار گذاشتن قواعد سنتی و مذهبی دست‌وپاگیر بسیاری از هنرمندان سبک‌های جدیدی از هنر را در موسیقی و نقاشی به وجود آوردند ، جهان مدرنی که امروزه در آن زندگی می‌کنیم بدون عصر روشنگری قابل تصور نبود.