توسعه پتروشیمی در سواحل مکران؛ بایدها و نبایدها

شوشان ـ قاسم امیری :

 توسعه( development) یکی از پرتکرارترین واژه‌هایی است که در سخنان روزمره مسئولان و فعالان جامعه به چشم می‌خورد. والبته نقش آن در زندگي اجتماعي انسان‌ها انكار ناپذير است. اين كلمه غالبا به صورت تركيبي با كلمات ديگر همچون: توسعه شهرها، توسعه‌ راه‌ها، توسعه کشاورزی، توصعه صنعتي، توسعه مخابرات و شبكه‌هاي راديويي و تلويزيوني، توسعه صنعت پتروشیمی ، توسعه علمي و حتي توسعه انساني و ... به كار مي رود.فراز و فرود منحنی توسعه در کشورهای مختلف ،متفاوت است..فلذا در يك تقسيم بندي کلی، ما با كشورهاي توسعه يافته و يا كمتر توسعه يافته و يا توسعه نيافته و عقب مانده مواجه هستیم. گاهی اوقات در ارتباط با بحث توسعه، توسعه اقتصادي ،اجتماعي، فرهنگي و حتي توسعه سياسي مطرح مي‌شود. در همين راستا بحث برنامه‌هاي پنج ساله ده ساله، بيست ساله و يا چشم انداز آن، توسط دولت‌ها و يا حكومت‌ها تنظيم و به مجالس‌شان جهت بررسي و تصويب تسليم مي‌شود. توسعه از نظر تعریف معانی مختلف اما نزدیک به هم دارد و البته در هر توسعه مورد نظری ، یک شاخص ها و معیارهایی نیز مشخص شده است.توسعه در لغت به معناي رشد تدريجي در جهت پيشرفته تر شدن، قدرتمند‌تر شدن و حتي بزرگ شدن است.(فرهنگ لغات آكسفورد،2001) برخی ها،«توسعه را به معناي كاهش فقر، بيكاري، نابرابري، صنعتي شدن بيشتر، ارتباطات بهتر، ايجاد نظام اجتماعي مبتني بر عدالت و افزايش مشاركت مردم در امور سياسي جاري تعريف مي كند.» عده ای نیز چنین تعریف می کنند:«توسعه امري فراگير در جامعه است و نمي تواند تنها در يك بخش از آن اتفاق بيفتد. توسعه، حد و مرز و سقف مشخصي ندارد، بلكه به دليل وابستگي آن به انسان پديده‌اي كيفي است و هيچ محدوديتي ندارد. » و همچنین « توسعه عبارت است از کاربرد منابع تولیدی به نحوی که موجب رشد بالقوه مداوم در آمد سرانه در یک جامعه شود. »
بنابر این در تمامی زمینه های توسعه، هدف غایی و نهایی ، توسعه اقتصادی و بهبود وضعیت معیشت و استحکام امنیت و آرامش کشور می باشد .با همین نگاه در بحث توسعه باید به  شاخص‌هاي توسعه اقتصادي شامل :شاخص درآمد سرانه،شاخص برابري قدرت خريد،شاخص درآمد پايدار،شاخص‌هاي تركيبي توسعه و شاخص توسعه انساني و ... نظر ویژه داشت.
ایران به عنوان کشوری که در آن چرخه های صنعت به سرعت در حال چرخیدن است از نظر صنایعی مثل نفت گاز و پتروشیمی جزو برترینهای جهان به شمار می رود.  مزایایی که کشور ایران برای صنعتی شدن خصوصا در حوزه پتروشیمی دارد شامل موارد زیر است:
- وجود منابع طبیعی فراوان و عظیم در کشور : مانند نفت و گاز و … 
- تجربه نسبتاً طولانی مدت حرکت در جهت صنعتی شدن در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه.
- وجود نیروهای انسانی جوان متخصص و پر انرژی جهت ارائه ایده‌هایی نو. 
- دسترسی به آب‌های آزاد و موقعیت مناسب برای صادرات محصولات.
یکی از مزایای مهم صنعتی شدن برای هر کشوری تاثیر گذاری آن بر امنیت کشور است. در دیدگاه کلاسیک، امنیت همیشه از برون مورد تهدید قرار می‌گرفته است. این تهدیدات در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ظاهر می شود. تضادها و گسل‌های قومی، رقابت‌های ملی درون یک کشور در بسیاری از کشورهای در حال توسعه نشان داده است که برای امنیت ملی، عامل داخلی به مراتب تهدید کننده‌تر از دشمن خارجی بوده است.
با این تفاسیر وجود و گسترش صنعت برای هر کشوری از گام‌های اساسی توسعه به شمار آمده و برای پیشرفت هر کشوری ضروری است. وجود صنعت در هر کشور علاوه بر بعد اقتصادی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز می تواند موجب آرامش روحی و جسمی افراد آن جامعه گردد.
پتروشیمی ، نگین  توسعه صنعتی در ایران
در ایران، صنعت پتروشیمی در دهه 1330 متولد شد و با تاسیس پتروشیمی‌های رازی، خارک، آبادان و فارابی خود را به انقلاب بهمن 57 رساند و با ظرفیت اسمی 3 میلیون تن در سال و البته با تولید نیمی از همین ظرفیت اسمی، عملا صنعت پتروشیمی در ایران صاحب شناسنامه شد. شرکت پتروشیمی ایران- ژاپن که شروع جنگ تحمیلی باعث خروج ژاپنی‌ها از مشارکت‌نامه شده بود. در نهایت بر پایه توانمندی غالبا داخلی و با تغییر نام به پتروشیمی بندر امام ، حال و هوای صنعت ایران را پتروشیمیایی کرد. اوج شکوفایی این صنعت، با ظهور منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی (ماهشهر) و همچنین منطقه ویژه انرژی پارس در عسلویه، خود را به جهانیان نشان داد. شاید بزرگ‌ترین تحول صنعتی پس از انقلاب را بتوان در همین دو منطقه و در همین حوزه تعریف کرد ، حوزه‌ای که ظرفیت منصوبه تاکنون به بالای 90 میلیون تن در سال رسیده است و اگر چشم-انداز تعریف شده محقق گردد در سال 1404 ظرفیت اسمی 130 میلیون تن در سال باید موجب بالندگی ایرانیان شود.
قرار بود صنعت پتروشیمی در مکران، در چند فاز طراحی و ساخته شود و در فاز نخست، 5 واحد پیشرفته GTX، یک واحد تولید اوره-آمونیاک و نیز یک مجتمع یوتیلیتی متمرکز برای تامین نیازهای این واحدها پیش‌بینی شده است.
با توجه به اینکه مجتمع‌های GTX در سه مرحله ساخته می‌شوند که در مرحله نخست، گاز طبیعی به متانول تبدیل می‌شود و این متانول به عنوان خوراک وارد مرحله دوم می‌شود که محصول آن الفین‌هاست و در مرحله سوم محصولات پایین دستی الفین تولید خواهند شد شایسته است از طریق شرکت ملی صنایع پتروشیمی و هلدینگ خلیج فارس و سایر هلدینگ‌های فعال در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی، چالش‌های پیشین مجتمع‌های مشابه، با مکران به اشتراک گذاشته شود.
همانگونه که می‌دانیم تلاش مدیریت دانش بر این استوار است که با در نظرگرفتن چالش‌های پیشین، اندوخته‌های فنی را طبقه بندی کرده و در تصمیمات و کارهای بعدی ،استفاده نمائیم.بر همین اساس با نگاهی بر بعضی از چالش‌های ایجاد مجتمع‌های پتروشیمی در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی، و مباحث بعدی در زمان بهره‌برداری و همچنین طرح توسعه آن منطقه، تلاش خواهد شد چراغی پیش روی تصمیم گیران و مدیران طرح‌های پترو شیمیایی مکران قرار داده شود. امید که با جمع آوری نظرات مدیران عامل و مسئولان ادواری مجتمع‌های مستقر در منطقه ویژه، همچنین مدیران ادواری شرکت ملی صنایع پتروشیمی و هلدینگ خلیج فارس، به مجموعه‌ای ارزشمند و قابل اتکا دسترسی پیدا شود تا در توسعه مکران و استقرار مجتمع‌های پتروشیمی مورد استفاده قرار گیرد.
به‌طورکلی موانع و چالش های موجود در سه بازه زمانی :1- زمان ایجاد 2- زمان بهره برداری 3- زمان توسعه، مورد بررسی قرار می‌گیرد . همچنین به درس آموخته ها ی کسب شده  پرداخته خواهد شد .در هر قسمت بصورت کلی به عناوین و سرفصل ها اشاره می شود.
الف – چالش ها و موانع در زمان ایجاد:
1- موانع محلی و بومی
1-1) محدودیت انتخاب  مکان  و نقطه یابی
1-2) محدودیت های زیست محیطی و موانع اخذ مجوزها
1-3) هزینه های استحصال زمین
1-4) معارضین
1-5) سیاست زدگی و دخالت مسئولان شهری که غالبا  با هدف کسب منافع انجام می شد.
2- موانع سیاسی
3- مشکلات ایجاد زیرساخت ها
3-1)جاده های دسترسی به خطوط گاز،خوراک و محصول، آب(شبکه انتقال آب از تصفیه خانه سربندر)خط اتیلن،خطوط انتقال برق یا دیده نشده است و یا بطور مناسب طراحی و ایجاد نشده است.
3-2) جاده محدوده (دور تا دور سایت های چهارگانه) نامناسب و کم عرض طراحی شده است.
3-3) مرکز خدمات رفاهی و استراحت گاه رانندگان ،مسجد و پمپ بنزین در جای نامناسب طراحی و ایجاد شده است بطوری که بعدها عملا کاربری خود را از دست داده است و با صرف هزینه های دیگر امکانات مشابه در جای دیگری ایجاد شد.
3-4)تامین بخشی از برق منطقه از شبکه سراسری که ناپایداری بیشتری در مقایسه با برق تامینی از طریق نیروگاه فجر را دارد.
3-5)ظرفیت پایین جاده اصلی حد واصل بین پل پتروشیمی و پتروشیمی بندر امام که توان انتقال بار ترافیکی در ساعات ورود و خروج را ندارد .به همین خاطر باعث شده است در زمان های ورود و خروج کارکنان ،محدویت های عبور و مرور اعمال شود.
3-6) عدم طراحی و ایجاد درب های خروج اضطراری و کم اهمیت بودن مباحث پدافند غیر عامل  خصوصا از سمت سایت یک که باعث شد بعدها تغییراتی ایجاد شود هر چند هنوز هم مشکل بصورت اساسی رفع نشده است و جای کار دارد.
3-7) عدم طراحی و ایجاد تصفیه خانه صنعتی و استحصال آب از دریا که موجب استفاده از آب شیرین رودخانه کارون با ظرفیت تعریف شده 35000 متر مکعب در روز ، علاوه بر تحمیل هزینه های ایجاد تصفیه خانه و کانال آب از کوت امیر تا سربندر و تاسیسات مربوطه، در شرایط خشکسالی و بحران های آبی ،همسو با سیاست های کلی صیانت از آبها و منابع کشور نبوده است.
4- لیسانس

5- خوراک
6- سرعت اجرای برخی طرح ها مناسب نبوده است تا مطابق برآوردهای انجام شده در مورد نیاز بازار ، نتوانیم به اهداف تعریف شده نزدیک شویم.
7- عدم تمرکز بر روی صنایع پایین دستی و عدم تکمیل زنجیره ارزش. و فقدان مشوق های لازم برای شرکت ها و هلدینگ ها که خودشان اقدام به تکمیل زنجیره تا سطوح پایین دستی نمایند.تمایلاتی که در نقشه زنجیره ارزش جهانی دیده می شود بر محدودیت کشورهای خاور میانه تا پیش بردن زنجیره تا حدی مانند متانول تاکید دارد.یکی از مهمترین مزیت های رقابتی صنعت پتروشیمی ،زنجیره ارزش افزوده می باشد که تا حدود زیادی از آن غفلت شده است و در سطح کلان بیشتر تمرکز بر روی اشتغالزایی و توسعه صنعتی بوده است.
8- توسعه نامتوازن در منطقه. در حالی که صنعت بشدت توسعه یافته است چنین خبری در شهر و در سطح زنگی کارکنان و مردم بومی منطقه دیده نمی شود.
ب – چالش ها و موانع در زمان بهره برداری:
1- عقیم ماندن برنامه های اولیه تعریف شده
1-1) عدم توسعه صنایع پایین دستی
1-2)  رها شدن موضوع تاسیس دانشگاه امیرکبیر
1-3)  رها شدن موضوع ساخت استادیوم ورزشی
1-4)عدم اسکان مدیران در مجموعه 82 واحدی و دامنه دار شدن موضوع مدیران پروازی
2- خصوصی سازی
2-1) خصوصی سازی و فروپاشی ناگهانی  حاکمیت دولت
2-2) ورود هلدینگ های غیر تخصصی و به تبع آن مدیران ناآشنا به ساختار مدیریتی صنعت
2-3) خصوصی سازی و عدم هماهنگی در مسئولیت های اجتماعی(بعدها با ایجاد شورای راهبردی این نقیصه جبران شد)
2-4) ضعف زنجیره مسائل ایمنی و کنترل  و عدم هماهنگی مناسب بین مجتمع ها برای کنترل حوادث و استفاده از امکانات موجود در منطقه( بعدها با طرح توانمند سازی و تشکیل ICS اتفاقات خوبی در منطقه رخ داد. این طرح تا حدودی از اهداف خود دور شده است و نیازمند احیا و تزریق تفکراتی پیش ران در این زمینه می باشیم. قبلا در کتاب طرح توانمند سازی برای این مورد پیشنهاداتی ارائه گردید.بهتر است برای منطقه مکران ،زیرساخت های مختلف از جمله زیرساخت مدیریتی مناسب ،زیرساخت تجهیزات و تکنولوژی و همچنین منابع انسانی از ابتدا تعریف شود.)
2-5) عدم هماهنگی مناسب برای به اشتراک گذاشتن تجربیات تعمیر و نگهداری،خدمات،مدیریت دانش و فناوری ها و...(نیازمند تاسیس یک شیکه هماهنگ و منسجم در مورد نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه ،صیانت از تجهیزات و سیستم ها خصوصا با توجه به موضوع تحریم ها هستیم)
3- تامین خوراک
4- تحریم ها
4-1) بی معنا شدن برند سازی و تبلیغات ،زیرا اصالت ایرانی کالا باید پنهان شود.
4-2) افزایش هزینه های لجستیک
4-3) افزایش هزینه های افزودنی مورد نیاز
4-4) افزایش هزینه های خرید تجهیزات و قطعات مورد نیاز ، خوراک  و...
4-5) افزایش هزینه های تعمیر و نگهداری
4-6)فرسوده شدن تجهیزات و خطوط ،تاسیسات و ...
4-7) و در نتیجه عوامل شش گانه مذکور، کاهش قدرت رقابت صادر کنندگان در بازارهای بین المللی (دنیای رقابت بر اساس رقابت قیمتی شکل می گیرد و بحث کیفیت در رده بعدی قرار دارد.)
5- بازاریابی
5-1) یک مرکز بازاریابی مناسب قبل وخصوصا  بعد از ایجاد مجتمع ها نیاز بود که نقش تسهیل گری بازرگانی را برای منطقه ایفا نماید و مطالعات بازار را انجام دهد.آینده نگری،مشتری یابی،پیش بینی بازار وتغییرات احتمالی قیمت خوراک باید مورد مداقه قرار گیرد.
5-2) دولت و نهادهای دولتی و عمومی در قبال ارائه دهندگان خدمات و محصولات ،مسئولیت ناپذیر هستند.
5-3) صاحبان صنایع کوچک تر، تمایلی برای فعالیت در بازارهای بین المللی ندارند.
6- فقدان بستر مناسب برای R & D. (خصوصا اینکه تکنولوژی های بکار رفته در منطقه ویژه اقتصادی از نظر نسل های تکنولوژی دیگر نو محسوب نمی شوند و برای ایجاد مجتمع ها در مکران باید دو نسل جدیدتر (جدیدتر از تاسیسات مستقر در قطر و امارات –که یک نسل از ما در ماهشهر و عسلویه نوتر هستند- بکار برده شود.
7- تنوع ردیف های استخدامی در بین پرسنل که مشکلات عدیده ای ایجاد کرده است(رسمی،مدت معین،مدت موقت،پیمانکاری،عوامل و ...)
8- انتقال فناوری های ضعیف به کشور.باید هلدینگ ها را وادار به بهبود کرد.
9- وجود برخی قوانین متناقض و تصمیمات بالادستی و گاها معارض منافع تولیدکنندگان (قیمت خوراک،معافیت ماده 132 و معافیت مالی عملکرد)
10- احساس نیاز به راه اندازی یک بورس داخلی منطقه ویژه . بدلیل مشکلاتی که صنایع پایین دستی و میانی برای تامین خوراک خود با آن مواجه بوده اند همواره نیاز به چنین بورسی مورد بحث قرار می گرفت اما معمولا بخاطر عدم همخوانی با قوانین بالا دستی مورد موافقت قرار نمی گرفت . این موضوع باعث می شود که صنایع میانی و پایین دستی درون منطقه ویژه یا شهرک های صنعتی استان ،برای تامین خوراک خود از کیلومتر ها آنسوتر (مثلا پتروشیمی اصفهان،تبریز یا اراک) مواد اولیه خود را تامین کنند در حالی که در همین منطقه ،این محصولات وجود دارد.
 ج – چالش ها و موانع در زمان توسعه:
1- کمبود زمین برای توسعه در منطقه ویژه اقتصادی و همچنین درون مجتمع ها.
2- – چالش ها و موانعی که در زمان ایجاد منطقه ویژه بوده است با شدت و حدت بسیار زیادتری در زمان طرح توسعه ،قد علم کرده است.بطوری که از سال 92 یعنی 10 سال پیش این موضوع در دستور کار قرار گرفت اما تاکنون منتج به نتیجه مطلوب نشده است.زیرا محدودیت های زیست محیطی در سال های اخیر شکل و قالب سختگیرانه تری به خود گرفته است ، ظرفیت های زیست محیطی با توجه به نزدیکی منطقه ویژه اقتصادی به شهرهای بندر امام و ماهشهر ،به آستانه خود رسیده است و همچنین نگاه های میراث فرهنگی و حفظ آثار باستانی ،خصوصا با توجه به مسائل سیاسی و جغرافیایی اهمیت بیشتری پیدا کرده است.علاوه بر آن به محض اینکه خبر تملک زمینی از سوی صنعت پتزوشیمی برای طرح توسعه مطرح می شود ،معارضان آنی متولد می شوند.موانع و مسائل سیاسی خصوصا اعمال شده از سوی استان ،در کندی روند پیگیری ها موثر بوده است و با وجود جابجایی های زیاد در مکان طرح توسعه ، هنوز نهایی نشده است.
3- پیش بینی عدم وجود سرمایه مناسب برای ایجاد زیرساخت ها با توجه به وضعیت کلی اقتصاد کشور در طرح توسعه جدید که قرار است در جغرافیایی دورتر از منطقه ویژه فعلی ایجاد شود.شاید ترغیب هلدینگ های بزرگ فعال در صنعت پتروشیمی بتواند در این مسیر راهگشا باشد.
4- پیش بینی عدم استقبال سرمایه گذار برای سرمایه گذاری در سطح کلان.
 دستاوردها و پیشنهادات:
1- تلاش گردد از همان ابتدا، از دخالت نیروهای غیر تخصصی و مسئولان شهری در امور منطقه کاسته شود و صنعت را درگیر حواشی خود ساخته ننمایند. این امر با جلسات منظم و از طریق دستگاههای بالادستی و انتقال آن به استانداری ها و فرمانداری ها قابل حصول خواهد بود.
2- تمام مشکلات مربوط به زیر ساخت ها از قبیل راهها و جاده ها،مراکز خدمات رفاهی، گمرک، پیش بینی های لازم برای توسعه در سال های آینده، حاکمیت نگاه پدافندی در کلیه طراحی ها و ساخت و سازها که در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی بوده است ، مورد نظر واقع شده و دیده شود.
3- مباحث مربوط به لیسانس که معمولا از حوزه مدیریت ما خارج است برای آن اندیشه شود. طرح های مد نظر نباید بخاطر مشکلات فنی فرآیندی و لیسانس دچار تاخیر در اجرا و بهره برداری شود.
4- در مورد صنایع پایین دستی و تکمیل زنجیره ارزش از همین الان تدبیری شود. یا با دادن امتیازاتی به شرکت ها و هلدینگ ها ،تشویق به ایجاد هلدینگ های اندرونی شود که تا آخرین حلقه ممکن ، زنجیره تولید ادامه پیدا کند و یا با تسهیلات ویژه از سوی دولت، به سرمایه گذاران خرد این فرصت داده شود که در توسعه صنایع پایین دستی ورود نمایند.
5- با ایجاد زیرساخت های مناسب زندگی و شهرک های جدید، شرایط ویژه ای برای ورود و اسکان کارشناسان و متخصصان از سراسر کشور ایجاد کنند بطوری که سطح زندگی و معیشت آنها قابل رقابت با سایر نقاط کشور باشد.در این رابطه، زمینه حضور مدیران در منطقه فراهم گردد.توجه شود که تخصص و توانمندی قربانی بومی گرایی نگردد.
6- طرح توانمندسازی از همین الان در منطقه مکران پایه گذاری شود.
7- از تجربیات ایجاد و راه اندازی شورای راهبردی در منطقه ماهشهر استفاده شود.
8- موسسه یا انجمن نگهداری و تعمیرات در منطقه راه اندازی شود و داشته های کارکنان مجتمع ها با هم به اشتراک گذاشته شود.
9- CM و آنالیز جریان و بازرسی های فنی دیگر در منطقه را ه اندازی شود خصوصا با توجه به مسائل تحریم ،صیانت از دستگاههای حساس در دستور کار قرار گیرد.
10- مرکز بازاریابی جهت ایفای نقش تسهیل گری برای شرکت ها و تولید کنندگان در منطقه راه اندازی شود.
11- مراکز پژوهش ،تحقیق و توسعه فراتر از فاز تبلیغاتی ،جدی گرفته شود و در مرحله طراحی و خرید سیستم ها و تجهیزات ،نقش خود را ایفا نمایند.از تجربیات سایر مناطق استفاده شود.در تامین تجهیزات،تکنولوژی ها ،سیستم ها و فرآیندها حتما آخرین نسل های تکنولوژی مد نظر قرار گیرد.
12- راه اندازی بورس داخلی جهت تامین خوراک صنایع میانی و پایین دستی منطقه و همچنین شهرک های صنعتی در محدوده جغرافیای مکران و چابهار ، در دستور کار قرار گیرد.
13- ردیف های استخدامی از نظر تنوع به حداقل برسد.
14- آموزش نیروی ماهر از ابتدا مد نظر باشد و ارتباط تنگاتنگ با دانشگاه در این زمینه می تواند قابل تعریف باشد.
15- جذابیت های زندگی در منطقه بالا رود و به توسعه متوازن در منطقه توجه شود.این مشکل اساسی همچنان در منطقه ماهشهر مشکل آفرین است و توسعه نامتوازن (صنعت به شدت توسعه یافته است ،شهر توسعه چندانی نداشته است)مشکلات جدی در همه حوزه‌ها ایجاد کرده است.