آسیب شناسی آموزش گیتار کلاسیک به کودکان در آموزشگاه های آزاد موسیقی در ایران

 چکیده:  گیتار، سازی است که بدلیل جذابیت های ظاهری و تنوع در اجرای بخش های مختلف موسیقی   (ریتم ، ملودی ، هارمونی) به خصوص مورد توجه کودکان قرار می گیرد و خانواده ها نیز به عنوان متولیان بستر سازی رشد فرهنگی و هنری فرزندانشان ، اقدام به ثبت نام فرزندانشان در کلاس های آموزشی آموزشگاههای آزاد موسیقی نموده تا تحت نظر یک هنرآموز ، مراحل آموزشی این ساز را سپری کنند .

با توجه به قرار گرفتن موسیقی در سبد فرهنگی خانواده های ایرانی در چند سال اخیر و مشکلات آموزش موسیقی در شرایط فعلی کشور ، آسیب شناسی آن بمنظور تدوین شیوه های صحیح آموزشی و ارتقاء کیفیت آموزش موسیقی اهمیت می یابد .

آموزش موسیقی نه تنها در رشد همه جانبه استعداد موسیقی کودکان سهم بسزایی دارد ، بلکه بر شنوایی ، قدرت تمرکز ، رشد جسمانی ، بروز خلاقیت و فعالیت های اجتماعی آنان نیز تأثیرگذار است . با توجه به اهمیت موارد ذکر شده ، این پژوهش بطور خاص با هدف آسیب شناسی آموزش ساز گیتار کلاسیک به گروه سنی کودکان 7 تا 11 سال در آموزشگاههای آزاد موسیقی در ایران انجام شده است .

وضعیت کنونی آموزش ساز گیتار کلاسیک در ایران دچار نابسامانی هایی است که از جمله  می توان به عدم توجه به استفاده از سازهای استاندارد و متناسب با فیزیک بدنی کودک ، فقدان روش های آموزش اصولی و علمی مبتنی بر پایه های سیستماتیک و استاندارد و همچنین کمبود هنرآموزان توانمند ، متخصص و آموزش دیده در حوزه موسیقی و روانشناسی کودک اشاره کرد .

مباحث آموزش موسیقی از مواردی است که سالها در غرب مورد پژوهش قرار گرفته و آموزش برخی از سازها از سنین کودکی توصیه شده است . در این سن  با توجه به قابلیت انعطاف عضلات بدن و ذهن نقش پذیر و خلاق کودک ، امکان بارورسازی تکنیک ، تخیل و زیبایی طلبی در او بیشتر است . (سپنتا، 1384 : 5 ) اما عدم توجه به فیزیک بدنی مناسب جهت اجرای یک ساز ، علاوه بر عدم یادگیری و پیشرفت تکنیکی ، باعث سرخوردگی و بی انگیزگی در هنرجو خواهد شد که می تواند استعدادی بالقوه را در دنیای موسیقی برای همیشه خاموش کند .

آموزش " فرد محور" که در آن هیچ گونه برنامه سیستماتیک و هدفمندی در جهت آموزش هنرجو از جانب هنرآموز وجود ندارد و هنراموز بدون توجه به تفاوت ها و ویژگی های فردی از جمله سن ، جنس ، فیزیک بدنی و میزان آموزش پذیری  ، از یک روش و متد مشابه برای آموزش همه گروه های سنی استفاده می کند از معضلاتی است که در حوزه آموزش موسیقی و بطور خاص ساز گیتار کلاسیک وجود دارد .

با توجه به اینکه در کشور ما ، آموزش موسیقی  در مدارس وجود ندارد ، آموزشگاههای آزاد موسیقی ، کانون های نیمه آکادمیکی محسوب می شوند که میان آموزش انفرادی و مراکز آکادمیک موسیقی (هنرستان و دانشگاه موسیقی) قرار می گیرند ، (ریاضی،1392: 40) که علاقه مندان به این رشته هنری با شرکت در دوره های عمومی و تخصصی این آموزشگاهها و صدالبته با تمرین و پشتکار می توانند به سطوح بالای علمی و عملی دست یابند .

این آموزشگاهها می توانند با ارایه خدمات آموزشی مطلوب، بکارگیری هنرآموزان متخصص و آموزش دیده و فراهم نمودن زمینه های فعالیت فردی و تجربه ی کار گروهی ، دروازه ای برای ورود هنرجویان موسیقی به هنرستان و دانشگاههای موسیقی ، در ادامه مراحل آموزشی شان باشند .

در خصوص وضعیت آموزش موسیقی در ایران کتب و مقالات مختلفی منتشر شده است ازجمله "نگاهی کوتاه بر سیر تاریخی آموزش موسیقی ایرانی" در کتاب ماهور به قلم حسین علیزاده در سال1371 ، "بررسی وضعیت فعلی موسیقی در ایران وارائه چند پیشنهاد" در کتاب ماهور به قلم کامبیز روشن روان در سال1369 ، کتاب"سیر آموزش گیتار کلاسیک " به قلم فرزین طهرانیان در سال 1388 و مقالاتی چند در مجلات فرهنگی کشور که بطور عام و از زوایای مختلف به بررسی شرایط آموزش موسیقی در کشور پرداخته اند . پژوهش حاضر اما بطور خاص جامعه آماری کودکان 7 تا 11 سال را مدنظر گرفته و به بررسی وضعیت آموزش گیتار کلاسیک به این گروه در شرایط فعلی کشور از سه منظر هنرجو ، هنرآموز و متد های آموزشی می پردازد .

اصطلاح آسیب شناسی در همه رشته ها ی علوم ، اعم از کاربردی و انتزاعی ، پایه و غیر پایه ، تجربی و طبیعی ، انسانی و غیر انسانی و به ویژه در روانشناسی و تعلیم و تربیت کاربرد خاص خود را دارد . اما آسیب شناسی فرهنگی طبعاً به بررسی آفات و آسیب هایی می پردازد که رنگ و لعاب فرهنگی دارند و عناصر شکل دهنده و سازنده عادات ، رفتارها و کنش های رایج افراد یک جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده اند . آسیب هایی این چنین ، صرف نظر از میزان تخریب و خساراتی که بر مسائل روبنایی فرهنگ یک ملت یا جامعه وارد می سازند ، آن چنان در متن فرهنگ اصیل آن ملت یا جامعه رسوخ می کنند که از درون هسته مقاومت افراد را در برابر مفاسد و آسیب های فرهنگی تضعیف و آسیب پذیر می گردانند . این قبیل کنش ها رفته رفته نهادینه شده ، حکم آداب و سنن حاکم بر جامعه را پیدا می کند و در نتیجه ، به استحاله فرهنگی و سرانجام به شکل گیری فرهنگی از نوع جدید می انجامد که با فرهنگ اولیه و اصیل تفاوت بارز دارد . (رهنمائی، 1378 :1) در حوزه آموزش خصوصاً در دوران کودکی ، با توجه به شدت تأثیر پذیری در این سنین آسیب شناسی اهمیت ویژه ای می یابد .

برای موفقیت در امر آموزش موسیقی ، عوامل بسیاری دخیل می باشند که یکی از مهمترین آنها سن شروع یادگیری است . می توان معلم موسیقی یا ساز کودک را تغییر داد اما هیچگاه نمی توان سن او را به عقب بازگرداند  و یا تاثیر مخرب برخی رفتارهای اشتباه یا ناآگاهانه را از ضمیر او پاک کرد . به عنوان مثال در کشور مجارستان ، همه ی مهدکودک ها از الگویی یکسان تبعیت می کنند و کودکان 3 تا 6 ساله را آموزش می دهند . این مهدکودک ها دارای کلاس های منظم کار و آواز بازی هستند  و این روند آموزش موسیقی در دبستان و دبیرستان و دانشگاه نیز ادامه دارد . در تمام مدارس و دانشکده ها ، موسیقی بر پایه اصولی واحد آموزش داده می شود . (شونی ،1924 : 9)

ساختار اجرایی هر ساز ، فیزیک بدنی خاصی را طلب می کند ، از این رو نوازندگی گیتار را می توان از حدود سن 8 سالگی شروع کرد البته زمان دقیق آن وابسته به اندازه بدن  و میزان کشیدگی و انعطاف دست کودک  است .

در سنین کودکی (7 تا 11 سالگی ) ، هنرجوها آمادگی خوبی برای تربیت شدن دارند . از معلم خود حرف شنوی دارند و می توان برخی مسائل و موضوعات رفتاری و تربیتی ازجمله کار با گروه ، چگونگی تمرین موسیقی ، چگونگی رفتار در ارکستر ، نحوه رفتار در سالن کنسرت و لحظه اجرای موسیقی و ... . را با آنها تمرین کرد . در این مقطع سنی ، اولین و مهمترین وظیفه هنرآموز علاقه مند کردن کودک به موسیقی است . در واقع در این مقطع سنی ، ما به تربیت علاقه مندان موسیقی و شنوندگان حرفه ای آینده می پردازیم . (طهرانیان ، 1390 :17 )

گیتار کلاسیک یکی از آلات موسیقی بسیار قدیمی از خانواده سازهای زهی - زخمه ای1 است که از لحاظ ساختمان در گروه سازهای خانواده عود قرار می گیرد . آغاز زندگی هنری این ساز در اروپا را می توان از ابتدای قرن پانزدهم میلادی مشاهده کرد که البته ساختمان و نحوه کوک کردن آن تا به امروز دست خوش تغییرات بسیار جدی شده است . (طهرانیان.15:1389)

 گیتار کلاسیک همچون پیانو، به نوازنده امکان اجرای آثاری با بافت کنترپوانتیک2 با ملودی‌های پیچیده و همچنین آثاری با بافت هارمونیک3 با توانایی اجرای چندین نت در یک زمان را می‌دهد. به همین دلیل این ساز، به عنوان سازی تک نواز (soloist) شناخته شده است. گیتار کلاسیک به شکل استاندارد دارای شش سیم (سه سیم نایلونی برای نت‌های زیر و سه سیم فنری برای نت‌های باس) می‌باشد. امروزه اگرچه سنت های رایج گذشته در ساخت گیتار مراعات شده است ولی به علت علاقه به دستیابی به سازهای بهتر ، تغییرات اساسی در ساخت و نوازندگی گیتار  پدید آمده است .

قرن بیستم شاهد موج بی سابقه رواج گیتار ، به مثابه وسیله ای برای بیان احساس هنری بوده و هست . گیتار در طول تاریخ خود ، در هیچ زمانی تا این اندازه در صحنه های کنسرت مورد استقبال قرار نگرفته است . شکوفایی انجمن ها ، مجامع و سازمان های تخصصی گیتار و فعالیت آن ها ، علاقمندی جهانی به این ساز را نشان می دهد .(فاشر،62:1387-56)

عدم استفاده از سازهای استاندارد از نظر ساختاری  و توجه نکردن به تناسب فیزیک بدنی کودک با ساز ، می تواند منشاء آسیب های جدی بدنی شود که در بزرگسالی گریبان گیر فرد می شود . از سویی دیگر دشواری در نواختن ساز  و عدم یادگیری ناشی از غیر استاندارد بودن ساز ، سلامت روحی و روانی کودک را شدیداً به مخاطره می اندازد . از این رو شرکت های معتبری در صنعت ساخت گیتار وجود دارند که گیتارهایی با اندازه های کوچکتر با طراحی خاص برای کودکان به بازارهای جهانی عرضه می کنند .

1)     طول دسته (از تیغه خرک تا تیغه سردسته)

این فاصله تعین کننده موقعیت دست چپ یک گیتاریست می باشد . در یک گیتار کلاسیک استاندارد برای بزرگسالان ، این طول 65 سانتی متر می باشد .

2)     عرض دسته :

اندازه عرض دسته گیتار تعیین کننده دو عامل است :

الف- موقعیت انگشت گذاری دست چپ نوازنده روی دسته گیتار

ب- فضای مناسب جهت انگشت گذاری دست راست نوازنده

در صورتیکه عرض دسته گیتار بیش از حد بزرگ باشد ، انگشتان دست چپ نیاز به کشش بیش از حد خواهند داشت که علاوه بر تاثیر منفی در تولید صدای سالم از ساز ، باعث ایجاد فشار مضاعف بر دست چپ نوازنده خواهد شد  و  چنانچه عرض دسته گیتار باریک انتخاب شود انگشتان دست راست فضای لازم جهت انگشت گذاری و تولید صدا را نخواهند داشت . البته تنها راه حصول اطمینان از مناسب بودن یک ساز برای کودک ، تست و امتحان کردن آن توسط یک هنرآموز واجد شرایط گیتار است  اما جدول زیر می تواند یک راهنمای اولیه برای تشخیص این امر می باشد . (Suzuki Dad،2014)

نوازندگی موسیقی نیازمند تمرین زیاد و عشق واقعی به این کار است . یک نوازنده خوب ، نیاز به کسب مهارت فوق العاده در ایجاد ارتباط مغز و دست ها دارد و باید بتواند سرعت و دقت زیادی داشته باشد . آسیب های حرکتی ناشی از استفاده از سازهای  موسیقی ، در حدود نیمی از نوازندگان وجود دارد. این آسیب ها بطور متوسط در ۶۶ درصد نوازندگان سازهای زهی و ۴۸ درصد نوازندگان سازهای بادی دیده میشود . (تحریریه خانه گیتار ایران،1393)

    

در خصوص ساز گیتار کلاسیک ، این آسیب ها از نحوه نشستن و نگهداری ساز شروع می شود و تا فشارهای وارده به عضلات دست راست و چپ ادامه پیدا می کند . با توجه به اینکه یک نوازنده گیتار بطور روزانه طی سالیان متمادی در این وضعیت به تمرین می پردازد ، در صورت عدم توجه به استیل صحیح نوازندگی ، احتمال ابتلا به دردهای عضلانی دست ، سر و گردن وجود دارد  . به دلیل اینکه کودکان در سن رشد قرار دارند و انعطاف پذیری بدن شان به نسبت بزرگسالان بیشتر است ، این امر اهمیت ویژه ای پیدا می کند . در تصویر زیر مشاهده می شود که نشستن نامناسب برای نوازندگی گیتار ، موجب انحراف لگن و فشار به ستون مهره ها می گردد .                                                 

هنرآموز :

اگرچه شرايط و امکانات آموزشی يکی از عوامل مؤثر بر جريان يادگيری است، ولی بدون شک نيروی انسانی و به خصوص معلم، يکی از مهم‌ترين عوامل تشکيل‌دهنده‌ی محيط‌های آموزشی است. معلم اساسی‌ترين عامل برای ايجاد شرايط مطلوب جهت تحقق هدف‌های آموزشی است. معلم می‌تواند نقص کتاب‌های درسی و کمبود امکانات آموزشی را جبران نمايد و يا بالعکس بهترين شرايط آموزشی را با عدم‌توانايی در ايجاد ارتباط عاطفی مطلوب، به محيطی ناکارآمد و غيرجذاب تبديل کند. در فرآيند تدريس تنها علم و مهارت معلم نيست که مؤثر واقع می‌شود، بلکه کل شخصيت اوست که در ايجاد شرايط يادگيری تأثير می‌گذارد .

این معلم که در رشته های هنری به آن هنرآموزگفته می شود،  نخستین فرد مرتبط و بی واسطه باهنرجو بوده که در طول زمان آموزش ، ارتباط عمیقی با او برقرار می کند . به میزانی که هنرجو از مربی خود متأثر است شاید کمتر پیش بیاید که از اطرافیان خود تأثیر بگیرد . هنرجو بر حسب یک عادت رفتاری برای معلم خود  ، احترام و شأن خاصی قائل است و او را مثابه یک مرشد برای خود می داند .

پداگوگ و پداگوژی کلماتی هستند با ریشه یونانی . ترجمه کلمه به کلمه لغت پداگوگ در یونان باستان برابر است با "راهنمای کودک" . در یونان باستان پداگوگ فردی بود در استخدام یک خانواده متمول و اشرافی که وظیفه مراقبت از فرزندان پسر را بر عهده داشت . بردن پسر به مدرسه،  بازگرداندن وی از مدرسه ، کمک در انجام کارهای روزانه و مراقبت از وی ، وظیفه پداگوگ بود .  از دوره ای به بعد برخی از اشراف و قدرتمندان ، استادانی بزرگ را برای مراقبت و آموزش فرزندان پسر در مقام پداگوگ استخدام می کردند . ارسطو ، فیلسوف بزرگ یونانی ، پداگوگ اسکندر مقدونی بود و تأثیری که بر او گذاشت منجر به اتفاقات بزرگی در تاریخ شد که بسیار فراتر از مرزهای یونان و مقدونیه بود . در اصل پداگوگ زمانی معنی پیدا می کند که میان شاگرد و استاد رابطه نزدیک و مدت دار وجود داشته باشد . از این رو کلمه پداگوژی در زمینه آموزش هنر بکار  می رود . اصطلاح پداگوگ موسیقی که از قرن هجدهم میلادی وارد ادبیات موسیقی شد را اینگونه می توان تعریف کرد : پداگوگ موسیقی فردی است دارای دانش تخصصی موسیقی و دانش آموزش آن ، به همراه دانش روانشناسی که می تواند با درک روحیه هنرجو استراتژی مناسبی برای وی در پیش گیرد . (طهرانیان ، 1390 : 11 )

اما پداگوگ امروزی یاهمان هنرآموز موسیقی ، بدون توجه به اصول و برنامه ریزی آموزشی به معنای اختصاصی آن و فقط صرف شهرت هنری موسیقایی خود و اتکا بر اندوخته های تجربی ، سالها به تدریس مشغول می باشد ، حال آنکه معلمی در هنر با هنرمند بودن متفاوت است . اکثر هنرآموزان موسیقی نوازندگانی هستند با تجربیاتی کسب شده  در سالیان تدریس ، که بدون توجه به تفاوت ها و ویژگی های فردی هنرجویان و مطابق با درس هایی کلیشه ای و متدی که اصلا مشخص نیست برای چه گروه سنی تألیف شده  مسیر آموزش را برای کودکان و بزرگسالان یکسان و همانند کرده اند .

در حال حاضر در ایران یک چرخه بیمار وجود دارد : هنرجو به یک محیط آموزشی وارد شده و پس از چندین سال فراگیری و آموزش ، دوباره به همان محیط آموزشی باز می گردد ، اما این بار در قاموس هنرآموز .(طهرانیان،1390: 102)

متاسفانه فقدان رشته تحصیلی "تربیت معلم موسیقی"  در دانشگاهها ی موسیقی کشور ، جامعه موسیقی را با کمبود هنرآموزان آموزش دیده و توانمند روبرو ساخته است و آموزش موسیقی را     "فردمحور" کرده که در آن هیچ گونه برنامه آموزشی سیستماتیک و هدفمندی برای هنرجویان موسیقی وجود ندارد .

در سالهای اخیر کتابهای بسیاری در ایران ، بمنظور آموزش گیتار کلاسیک ترجمه و تألیف شده است . کتابهایی که به جز تعداد معدودی از انها  ، غالباً تکرار مکررات اند تا ارائه نگاهی تازه و بیان شیوه ای نوین در آموزش گیتار کلاسیک در جهان . بگذریم از جزوات آموزشی برخی از هنرآموزان که بیشتر بیان تجربیات شخصی آنان است مصداق همان چرخه بیمار محیط های آموزشی که پیش تر عنوان شد . کتاب های قابل قبول موجود نیز ، متأسفانه بدون توجه به گروه های مختلف سنی تألیف شده اند تا گروه سنی کودک  ، علاوه بر کمبود هنرآموزان متخصص ، در حوزه چاپ و نشر کتاب های آموزشی هم دچار کمبود باشد .

 تمرین ها و درس های استفاده شده در این کتاب ها  ، بدلیل استفاده از ملودی های غربی ، برای کودک بیگانه و ناآشنا بوده و به دلیل عدم ارتباط حسی ، باعث بی انگیزگی ، عدم تمرین و نهایتاً انصراف از ادامه مسیر می گردد .

توجه به ویژگی و توانایی های خاص هر گروه سنی و استفاده از ملودی های محلی و گوش آشنا در تألیف متدهای آموزشی ، می تواند هنرجویان را به ادامه مسیر علاقه مند و روند یادگیری را تسهیل نماید .

توانایی موسیقایی، استعداد ذاتی نیست ، بلکه قابلیتی است که می توان آن را پرورش داد . توانایی های بالقوه کودکان رشد خواهد کرد ، به شرط آنکه برای آنها تعلیم صحیح و محیط فراگیری مناسب فراهم شود.

اهمیت آموزش صحیح موسیقی خصوصاً به کودکان که سرنوشت فرهنگ و هنر هر ملتی در آینده به دست آنان رقم خواهد خورد ، انگیزه نگارش این مقاله شد . در این راستا ، با بیان سه عامل اصلی در مقوله آموزش موسیقی یعنی ساز ، هنرآموز و متد آموزشی به آسیب شناسی شرایط کنونی آموزش گیتار کلاسیک در ایران پرداخته شد .

بررسی سه عامل بیان شده نشان می دهد که استفاده از گیتارهای استاندارد و مناسب با فیزیک بدنی هنرجو ، مسلح بودن هنرآموز به دانش تخصصی گیتار و روانشناسی کودک ، همچنین  استفاده از متدهای آموزشی تألیف شده خاص این گروه سنی ، تاثیر مثبت فراوانی بر سلامت بدنی و روانی هنرجویان داشته و ضمن ایجاد و حفظ علاقه ، موجب افزایش توانایی های تکنیکی و مهارت در نوازندگی خواهد شد .

- شونی،اژسبت.(1387).«آموزش موسیقی به کودکان به روش کودای».ترجمه نصرت الله مهرگان.(چاپ دوم)تهران:نشر چشمه

- طهرانیان،فرزین.(1388).«سیر آموزش گیتار کلاسیک» .تهران:انتشارات پرگار

- طهرانیان،فرزین.(1390).«موسیقی از آموزش تا اجرا» .تهران:نشر هم آواز

- فاشر،فرانسوا.(1387).«تاریخچه مصور گیتار کلاسیک».ترجمه بهزاد فرامرز .رشت :نشر فرهنگ ایلیا

- سپنتا،ساسان.(1384).«نگرشی به وضعیت آموزش موسیقی».ماهنامه هنر و موسیقی .شماره60

- ریاضی،سروش.(1392).«آموزش موسیقی در آموزشگاه های خصوصی».ماهنامه گزارش موسیقی .شماره57

- رهنمائی،سیداحمد.(1378).«آسیب شناسی».فصلنامه معرفت،شماره30

- تحریریه خانه گیتار ایران،(1393)،آسیب های جسمانی در نوازندگان موسیقی چگونه است ، http://www.guitarsara.com

 http://www.suzukidad.com))SuzukiDad -

.