کنکاشی فقهی ، حقوقی پیرامون آیه محاربه

 هیچ شکی در آن نیست که اگر چنانچه فردی یا افرادی اقدام به سلب امنیت از مردم و‌ جامعه بوسیله ایجاد رعب و وحشت و ترساندن مردم  از طریق نمایان کردن هر گونه سلاح چه سرد و چه گرم  بکنند و اقدام به  سرقت کردن  اموال و همچنین قتل افراد بیگناه بنمایند  باید اشد مجازات از طرف قوه قاهره حاکم بر مردم و دستگاه قضا در حق آنها  اجرا شود و اولین دلیل ما در اینجا عقل و بنای عقلای عالم است بنا به این اصل در هر جائی که امنیت فرد یا جامعه مورد تعرض قرار گیرد حاکم نباید تعلل و مسامحه کند ،  دلیل دیگری شرع است یعنی در قرآن و احادیث پیامبر (ص ) و اهل بیتش ائمه اطهار ( ع) است ، در فقه اهل البیت چنین آمده است که اگر کسی سلاحی چه سرد و چه گرم بدست بگیرد و با هدف ایجاد رعب و وحشت مردم را  بترساند یا اینکه یک یا چند نفر بکشد یا از این طریق اموال مردم بزور ببرد مثلا سر گردنه ها و‌جاده ها برود و‌متعرض مسافران بشود و اموال و بار سفرشان بزور از آنها بگیرد و بوسیله حکومت دستگیر شود و به حاکم یعنی قاضی معرفی گردد چنین شخصی بر او حد محاربه از طرف حاکم جاری می گردد و  دلیل شرعی این قول  قرآن کریم آیه ۳۳ از سوره مائده است : 

 إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا ۖ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ

 ترجمه : همانا کیفر آنان که با خدا و رسول به جنگ برخیزند و در زمین به فساد کوشند جز این نباشد که آن‌ها را به قتل رسانده، یا به دار کشند و یا دست و پایشان به خلاف یکدیگر بِبُرند و یا به نفی و تبعید از سرزمین (صالحان) دور کنند. این ذلت و خواری عذاب دنیوی آنهاست و اما در آخرت به عذابی بزرگ معذّب خواهند بود.

 ابن عباس در شان نزول این آیه می‌فرماید:

 این آیه درباره قومی از یهود نازل شد، آنان با رسول خدا پیمان بستند اما بر پیمانشان وفادار نماندند و خداوند برای پیمان شكنی آن‌ها این آیه را نازل كرد.

 شان نزول دیگری مطرح شده است كه گفته‌اند: جمعی از مشركان از قبیله عُرینَه خدمت پیامبر آمدند و مسلمان شدند ولی آب و هوای مدینه به آنان نساخت و بیمار شدند. به فرمان پیامبر به منطقه خوش آب و هوایی به خارج از مدینه رفتند كه شتران زكوة را به آنجا می‌بردند، آنان از شیرتازه شتران استفاده كردند چون سلامتی خود را بازیافتند چوپان‌های مسلمان را گرفتند و دست و پای آنها را بریدند و چشمانشان را كور كردند و سپس به كشتارشان دست زدند، شترانشان را غارت كردند و از اسلام هم دست كشیدند. پیامبر گروهی را به دنبال آن‌ها فرستادند و دستگیرشان كردند و آن‌چه را در حق چوپانان انجام داده بودند به عنوان مجازات آنان اجرا كرد. این آیه درباره این گروه نازل شد و قانون اسلام را در برابر چنین عملی شرح داد.

 در این آیه چند نوع عقوبت برای محارب در نظر گرفته شده است که عبارتند از : ۱_ قتل " کشتن " ۲_ صلب " بدار آویختن " ۳_ قطع کردن دست و پا ۴_ نفی بلد

 لازم به یادآوری است که بنا به قواعد زبان و ادبیات عرب حرف عطف "او" در اینجا برای بیان اقسام عقوبت است نه مخیر کردن قاضی به اینکه آزاد و‌مختار است که بدلخواه خود برای محارب هر عقوبتی که در نظر بگیرد می تواند اجرا کند بنا بر این بستگی به نوع جرمی که محارب انجام داده است مجازات می شود پس اگر چنانچه محارب جرم قتل مرتکب شده است قاضی حکم قتل یا صلب یعنی بدار آویختن در حقش اجرا می کند و اگر محارب برای اولین بار سرقت کند حد سرقت یعنی قطع کردن انگشتان دست راستش اجرا می کند و اکر برای بار دوم سرقت کرده است حد سرقت یعنی قطع کردن انگشتان پای چپش اجرا می کند( البته اگر برای بار سوم سرقت کند او را حبس می کند ) و اگر چنانچه مردم ترسانیده است همانند عربده کردن و آشکار نمودن سلاح چه سرد و چه گرم قاضی حکم نفی بلد یعنی تبعید اجرا می کند روایات و احادیث وارده از اهل البیت (ع) هم موید همین مطلب هستند که ما به چندین روایت جهت روشن شدن موضوع استناد می کنیم

 از حضرت امام رضا (ع ) چنین روایت شده است : 

سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمٰا جَزٰاءُ الَّذِينَ يُحٰارِبُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ- وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسٰاداً (٣)- الْآيَةَ فَمَا الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ اسْتَوْجَبَ وَاحِدَةً مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعِ- فَقَالَ إِذَا حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَاداً فَقَتَلَ قُتِلَ بِهِ- وَ إِنْ قَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ قُتِلَ وَ صُلِبَ- وَ إِنْ أَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ- قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رِجْلُهُ مِنْ خِلَافٍ- وَ إِنْ شَهَرَ السَّيْفَ وَ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- وَ سَعَى فِي الْأَرْضِ فَسَاداً- وَ لَمْ يَقْتُلْ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ نُفِيَ مِنَ الْأَرْضِ 

 ترجمه : راوی از حضرت امام رضا (ع) سوال می کند که در خصوص تفسیر فرمایش خداوند متعال در آیه محاربه یعنی همانا جزای کسانی که با خدا و پیامبرش می جنگند و سعی بر آن می نمایند که در زمین فساد کنند چه گناهی اگر محارب مرتکب آن شود مستحق یکی از این عقوبت های چهارگانه مذکور در این آیه است ؟ حضرت در جواب فرمودند : " اگر چنانچه محارب کسی را بکشد و اموالش ببرد کشته و به دار آویخته می شود و اگر فقط مال کسی بزور ببرد و او را نکشد دست و‌ پایش از جهت موازی بهم قطع می شوند و اگر شمشیر آشکار کند و اعلان جنگ با خدا و رسولش بکند که هدف از آن فساد بر روی زمین است و مرتکب قتل نشود یا مال کسی بزور نبرد نفی بلد می شود

 ( کتاب وسائل الشیعه ج ۲۸ ص ۳۰۹)

 از امام صادق ( ع ) روایت شده است : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع)عَنْ قَاطِعِ الطَّرِيقِ- وَ قُلْتُ النَّاسُ يَقُولُونَ- إِنَّ الْإِمَامَ فِيهِ مُخَيَّرٌ أَيَّ شَيْ‌ءٍ شَاءَ صَنَعَ- قَالَ لَيْسَ أَيَّ شَيْ‌ءٍ شَاءَ صَنَعَ- وَ لَكِنَّهُ يَصْنَعُ بِهِمْ عَلَى قَدْرِ جِنَايَتِهِمْ- مَنْ قَطَعَ الطَّرِيقَ فَقَتَلَ وَ أَخَذَ الْمَالَ- قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رِجْلُهُ وَ صُلِبَ- وَ مَنْ قَطَعَ الطَّرِيقَ فَقَتَلَ وَ لَمْ يَأْخُذِ الْمَالَ قُتِلَ- وَ مَنْ قَطَعَ الطَّرِيقَ فَأَخَذَ الْمَالَ وَ لَمْ يَقْتُلْ- قُطِعَتْ يَدُهُ وَ رِجْلُهُ- وَ مَنْ قَطَعَ الطَّرِيقَ- فَلَمْ يَأْخُذْ مَالًا وَ لَمْ يَقْتُلْ نُفِيَ مِنَ الْأَرْضِ.

ترجمه :  راوی می گوید که از امام صادق (ع) در مورد راهزن پرسیدم‌که مردم ( منظور علمای اهل سنت ) می گویند که امام ( یعنی قاضی و حاکم ) در اجرای حکم در آن مخیر است هر چه که دلش بخواهد مجازاتش کند امام صادق (ع ) در جواب فرمودند نخیر اینطور نیست که هر چه دلش بخواهد مجازاتش کند بلکه هریک از محاربین بستگی به نوع جنایتی که کرده اند قاضی مجازاتشان میکند مثلا اگر راهزن قطع طریق و راهزنی کند و شخص را بکشد و مالش ببرد دست و‌ پایش قطع می شوند و به دار آویخته می شود و اگر راهزنی کند و یکی را بکشد کشته می شود و اگر راهزنی کند و مالی ببرد ولی کسی نکشد دست و‌ پایش قطع می شوند و اگر فقط راهزنی کند و نه مالی ببرد و نه کسی را بکشد نفی بلد می شود

 (وسائل الشیعه ج ۲۸ ص ۳۱۰) 

 از حضرت امام محمد جواد ( ع ) روایت شده است :

 قُطِعَ الطَّرِيقُ بِجَلُولَاءَ (٤) عَلَى السَّابِلَةِ مِنَ الْحَاجِّ وَ غَيْرِهِمْ- وَ أَفْلَتَ الْقُطَّاعُ إِلَى أَنْ قَالَ- وَ طَلَبَهُمُ الْعَامِلُ حَتَّى ظَفِرَ بِهِمْ- ثُمَّ كَتَبَ بِذَلِكَ إِلَى الْمُعْتَصِمِ- فَجَمَعَ الْفُقَهَاءَ وَ ابْنَ أَبِي دَاوُدَ- ثُمَّ سَأَلَ الْآخَرِينَ عَنِ الْحُكْمِ فِيهِمْ- وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الرِّضَا(ع)حَاضِرٌ- فَقَالُوا قَدْ سَبَقَ حُكْمُ اللَّهِ فِيهِمْ فِي قَوْلِهِ إِنَّمٰا جَزٰاءُ الَّذِينَ يُحٰارِبُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ- وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسٰاداً- أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا- أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلٰافٍ- أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ (١)- وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ أَنْ يَحْكُمَ بِأَيِّ ذَلِكَ شَاءَ مِنْهُمْ- قَالَ فَالْتَفَتَ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ(ع) وَ قَالَ أَخْبِرْنِي بِمَا عِنْدَكَ- قَالَ إِنَّهُمْ قَدْ أَضَلُّوا فِيمَا أَفْتَوْا بِهِ- وَ الَّذِي يَجِبُ فِي ذَلِكَ أَنْ يَنْظُرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ- فِي هَؤُلَاءِ الَّذِينَ قَطَعُوا الطَّرِيقَ- فَإِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ فَقَطْ- وَ لَمْ يَقْتُلُوا أَحَداً وَ لَمْ يَأْخُذُوا مَالًا- أَمَرَ بِإِيدَاعِهِمُ الْحَبْسَ- فَإِنَّ ذَلِكَ مَعْنَى نَفْيِهِمْ مِنَ الْأَرْضِ بِإِخَافَتِهِمُ السَّبِيلَ- وَ إِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ وَ قَتَلُوا النَّفْسَ أَمَرَ بِقَتْلِهِمْ- وَ إِنْ كَانُوا أَخَافُوا السَّبِيلَ وَ قَتَلُوا النَّفْسَ وَ أَخَذُوا الْمَالَ- أَمَرَ بِقَطْعِ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلِهِمْ مِنْ خِلَافٍ وَ صَلْبِهِمْ بَعْدَ ذَلِكَ- فَكَتَبَ إِلَى الْعَامِلِ بِأَنْ يَمْتَثِلَ ذَلِكَ فِيهِمْ.

ترجمه :  راوی یک موردی که در زمان معتصم خلیفه عباسی واقع شده است چنین نقل می کند در شهر جلولا واقع در عراق در زمان خلافت معتصم راهزنان متعرض قافله های حاجیان و مردم عادی می شدند و از دست مامورین خلیفه فرار می کردند در آخر امر مورد تعقیب مامورین حکومتی قرار گرفتند که در آنها را بدام گرفته راند و دستگیر شدند فرماندار جلولا به معتصم در باره اینکه با این راهزنان چکار کند نامه نوشت معتصم هم فقهای آنزمان که در بین آنها ابو داود فقیه و مفتی دربار هم بوده است ، جمع کرد معتصم از این فقیهان در خصوص اینکه کیفر این راهزنان دستگیر شده چیست ؟راه حل خواست در حالی که در این جلسه امام محمد جواد ( ع ) هم حاضر بود فقها و ابو داود در جواب گفتند که حکم آنها در فرمایش خداوند در آیه شریفه آمده است و آیه ۳۳ سوره مائده ، انما جزاء الذين يحاربون الله و رسوله تا آخرش تلاوت کردند و گفتند که خلیفه مخیر است هر چه که دلش بخواهد مجازاتشان کند سپس معتصم رو به امام محمد جواد ( ع ) کرد و‌گفت نظر شما چیست ؟ حضرت فرمودند نخیر اینطور نیست که حضار محترم گفتند آنها در فتوائی که دادند مردم را گمراه کردند و مجازاتی که خلیفه باید این راهزنان را بکند چنین است "اگر فقط راهزنی کردند و کسی نکشتند و مالی نبردند زندانیشان بکنید که این همان معنای نفی سبیلی که در آیه آمده است و اگر در هنگام راهزنی مردم را ترساندند و مرتکب قتل شدند مجازاتشان قتل است و اگر در هنگام راهزنی مردم را ترساندند و مالشان بردند و مرتکب قتل شدند مجازاتشان قطع کردن دست و پا بر خلاف هم و بدار آویختن است " در این هنگام معتصم حرف امام محمد جواد ( ع ) را پذیرفت و به فرماندار نامه نوشت که طبق فرمایش امام آنها را مجازات کند