شوشان ـ سیّد ابراهیم آلرضا :
مطالعه، بهعنوان یکی از مهمترین شاخصهای توسعه فرهنگی، جایگاهی ویژه در پیشرفت فردی و اجتماعی دارد. اما نگاهی به آمارهای جهانی نشان میدهد که ایران در این زمینه وضعیت نگرانکنندهای دارد. بر اساس گزارشهای عمومی و نظرسنجیهای مختلف، سرانه مطالعه در ایران حدود ۱۲ تا ۱۵ دقیقه در روز است. این آمار از منابع متعددی استخراج شده و ممکن است بسته به نهادهای مختلف یا زمان گزارشدهی متفاوت باشد. این در حالی است که سرانه مطالعه در کشورهای پیشرفته به طور چشمگیری بالاتر است. بهعنوان مثال، در کشورهایی مانند فنلاند و ژاپن سرانه مطالعه روزانه به حدود ۶۰ تا ۷۰ دقیقه میرسد. همچنین کشورهای سوئد، هلند و آلمان نیز سرانه مطالعهای حدود ۵۰ دقیقه در روز دارند. این مقایسهها نشان میدهد که ایران فاصله قابلتوجهی با کشورهای پیشرفته از نظر میزان مطالعه دارد.
ایران، در رتبهبندی جهانی سرانه مطالعه، جایگاهی پایینتر از بسیاری از کشورهای توسعهیافته و حتی کشورهای منطقه دارد. طبق گزارشهای اخیر، ایران در رتبه ۸۱ جهانی از نظر سرانه مطالعه قرار دارد که نشاندهنده چالشهای جدی در این حوزه است. حتی برخی از کشورهای همتای ایران در منطقه، مانند ترکیه، سرانه مطالعهای نزدیک به ۳۵ دقیقه در روز دارند و در حال حاضر از لحاظ فرهنگ مطالعه پیشرفتهای چشمگیری داشتهاند.
عوامل متعددی در این وضعیت نقش دارند. نبود فرهنگ مطالعه در خانوادهها، جایگزینی فضای مجازی و شبکههای اجتماعی با مطالعه، افزایش قیمت کتابها و کمبود منابع در دسترس، از مهمترین دلایل کاهش سرانه مطالعه در کشور هستند. اما آیا این مسئله صرفاً نتیجه کمبود زمان و امکانات است یا میتوان با بهرهگیری از ظرفیتهای رسانهای، آموزشی و حتی مسئولیت اجتماعی سازمانها تغییری اساسی در این وضعیت ایجاد کرد؟
رسانهها با قدرت نفوذی که در زندگی روزمره مردم دارند، میتوانند نقشی بیبدیل در گسترش فرهنگ مطالعه ایفا کنند. برنامههایی مانند کتاب باز که از شبکه نسیم پخش میشد، نمونهای عالی از این ظرفیت است. این برنامه، با ژانر گفتوگو محور، از سال ۹۵ در پنج فصل و با حضور نویسندگان و هنرمندان مشهور به معرفی کتابها و ترویج فرهنگ کتابخوانی پرداخته بود. متاسفانه این برنامه دیگر پخش نمیشود، اما همچنان یادآوری آن میتواند الگویی برای رسانهها باشد تا با استفاده از ساختارهایی مشابه، جذابیت کتابخوانی را در سطح عمومی ارتقا دهند. اینگونه برنامهها با معرفی کتابها، گفتگو با نویسندگان و تحلیلهای ادبی، میتوانند مخاطبان زیادی را جذب کرده و فضای کتابخوانی را در جامعه ایجاد کنند.
در سطح جهانی، برنامههایی مشابه در گذشته در کشورهای دیگر نیز موفقیتهای چشمگیری داشتهاند. بهعنوان مثال، در انگلستان، برنامه "باشگاه کتاب" در دهه ۹۰ میلادی با محوریت معرفی کتابها و گفتگو با نویسندگان شناختهشده، توانست در جذب توجه مردم به کتاب و کتابخوانی تأثیرگذار باشد. این برنامه که از شبکه بیبیسی پخش میشد، در دوره خود یکی از محبوبترین برنامههای تلویزیونی در کشور انگلستان بود و نقش مهمی در ترویج فرهنگ مطالعه ایفا کرد. هرچند این برنامه دیگر پخش نمیشود، اما اثرات مثبت آن در ایجاد علاقه عمومی به کتابها و کتابخوانی همچنان محسوس است و میتواند الگویی برای سایر کشورها و رسانهها باشد.
استفاده از ظرفیت شبکههای خانگی و پلتفرمهای آنلاین برای تولید محتوا و معرفی کتاب نیز میتواند تأثیرات مثبتی داشته باشد. این شبکهها بهویژه در شرایطی که دسترسی به تلویزیون محدود است، میتوانند نقش مهمی در گسترش فرهنگ مطالعه ایفا کنند. پادکستها، فیلمهای مستند و حتی سریالهایی که محوریت فرهنگی و کتابخوانی دارند، میتوانند مخاطبانی را که فرصت مطالعه کتابهای سنگین را ندارند، به دنیای کتاب و مطالعه نزدیک کنند.
از سوی دیگر، آموزش عالی نیز بهعنوان نهادی فرهنگی و علمی، وظیفهای سنگین در ترویج مطالعه دارد. دانشگاهها میتوانند با ایجاد کتابخانههای مدرن و دیجیتال، برگزاری رویدادهایی مانند جشنوارههای کتابخوانی و تشویق دانشجویان به مطالعه در زمینههای غیردرسی، نقش بسزایی در افزایش علاقه به کتابخوانی در نسل جوان ایفا کنند. همچنین، اساتید و مربیان دانشگاهی میتوانند با الگوسازی و معرفی کتابهای ارزشمند به دانشجویان، فرهنگ مطالعه را در فضای علمی کشور تقویت کنند.