تونل انتقال آب سبزکوه که آب را از ناغان به چغاخور و از آنجا به بروجن منتقل می کند، محیط زیست منطقه حفاظت شده سبزکوه و نیز منطقه چغاخور را با خطر جدی روبرو ساخته و با از بین بردن منابع ثروت عمومی در این دو منطقه، خطر جاودانه شدن فقر را در بین مردم بومی آن تشدید کرده است.

تونل انتقال آب سبزکوه به چغاخور، ۱۵۰ میلیون مترمکعب چشمه های طبیعی را در معرض خطر قرار می‌دهد و تنش‌های شدید اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را به دنبال می‌آورد. این تونل ده هزار و ۷۰۰ متری با قطر ۴.۴۵ متر قرار است آب رودخانه سبزکوه، از سرچشمه‌های رودخانه کارون، را برای مصارف صنعتی و کشاورزی دشت بروجن به چغاخور و از آنجا به بروجن منتقل کند، اما حدود ۸۰ درصد از ۴۹ دهنه چشمه و هشت رشته چشمه - قنات شدن فقر در بختیاریواقع در سازندهای کربناته منطقه که مظهر اکثر آنها امتداد گسل است، بالاتر از تراز تونل انتقال آب سبزکوه واقع شده اند که در معرض خطر قرار می گیرند.

آبدهی اکثر این چشمه ها تحت تاثیر احداث تونل قرار می گیرد و قطعا دچار کاهش آبدهی و یا خشک شدن می شوند چراکه برخورد تونل انتقال آب سبزکوه با گسل ها موجب زهکشی آب زیرزمینی توسط تونل می شود که اصلی ترین چشمه ها یا چشمه - قنات ها را که بخش اعظم باغات منطقه را آبیاری می کنند، می خشکاند، علاوه بر این امکان خشک شدن تالاب چغاخور یکی از زیستگاه های حساس بین المللی در اثر حفر تونل سبزکوه و تخلیه ناگهانی آب سبزکوه وجود دارد، که زمان مورد نیاز برای جبران حجم تخلیه شده قابل تخمین نخواهد بود.

احداث سازه های زیرزمینی نظیر تونل هایی که در زیر سطح ایستابی قرار دارند باعث تغییراتی در سیستم جریان آب های زیرزمینی می شوند. زیرا هنگام اجرا و احداث این سازه های زیر زمینی مقادیر قابل توجهی آب زیرزمینی به داخل تونل نفوذ کرده و مانند یک زهکش موجب کاهش سطح آب زیر زمینی می شود و افزودن بر آن گاهی تغییراتی در جهت جریان آب زیرزمینی فراهم می آورد.

بدیهی است این تغییرات سیستم آب زیرزمینی و در نتیجه آبدهی چشمه های منطقه را تحت تاثیر قرار می ددهد. اغلب چشمه ها با کاهش آبدهی روبرو می شوند و حتی آبدهی آنها به سمت صفر میل می کند، از آنجایی که اکثر این چشمه ها منبع تامین آب کشاورزی شرب روستاها هستند تغییرات آبدهی آنها باعث معضلات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی می شود.

از این رو تغییر نگرش در انتقال آب سبزکوه ضروری است. گزینه های سد آقبلاغ، سد ونک و رودخانه کره بس می تواند جایگزین این پروژه شود تا خطرات کمتری را در پی داشته باشد، این مباحث موضوعی است که در گزارش مطالعات هیدرولوژیک کارشناسان شرکت مهاب قدس و مشاور پروژه وزارت نیرو، نیز مورد تأیید قرار گرفته ولی مورد بی توجهی مقامات دولتی قرار گرفته است.

پیش تر فعالان محیط زیست این شبهه را مطرح کرده بودند که علی‌رغم مخالفت صریح سازمان محیط زیست و غیرقانونی خواندن پروژه انتقال آب سبزکوه توسط معصومه ابتکار، وزارت نیرو دستور داده است که این پروژه غیرقانونی ادامه پیدا کند اما اکنون وزارت نیرو با صدور دستور توقف پروژه این شبهه را برطرف کرده است اما روشن نیست ادامه پروژه با پشتیبانی عزم چه کسی است که پیمانکار به دستور وزارتخانه نیز توجهی نمی‌ کند.

در نامه ای که معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور به استاندار چهارمحال بختیاری نوشته شده، آمده است: «به عنوان بالاترین مقام اجرایی در سطح استان دستور فرمایید از هرگونه اقدامات اجرایی پروژه توسط دستگاه های ذی ربط و پیمانکاران خودداری گردد». در نامه‌ای که معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا خطاب به مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران نوشته به صراحت آمده است: «تا زمان تکمیل مطالعات و تعیین تکلیف اخذ مجوزهای لازم شامل مصوبه‌های فنی، مجوز میراث فرهنگی و به ویژه مجوز مطالعات زیست محیطی، از شروع عملیات اجرایی طرح خودداری گردد». در نامه ای دیگر معاون محیط زیست طبیعی، حفاظت محیط زیست کشور از معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور خواسته است: «دستور فرمایید تخصیص هرگونه بودجه جهت ادامه پروژه مذکور تا زمان اخذ مجوزهای قانونی و توجیهات کارشناسی پروژه متوقف گردد».

طرح انتقال آب از منطقه حفاظت شده سبزکوه به تالاب چغاخور، ارزیابی زیست‌محیطی ندارد و از نظر محیط ‌زیست طرحی مخرب است. این طرح چند اثر تخریبی و ایراد اساسی دارد، زیرا از یک ‌سو منطقه حفاظت شده سبزکوه را تخریب کرده و از سوی دیگر قرق و ذخیره‌گاه جنگلی چهارطاق را که جزو ذخیره‌گاه‌های منحصربه‌ فرد سازمان جنگل‌ها و مراتع است، تحت تاثیر قرار می‌دهد. از آنجا که آب منتقل شده از این منطقه قرار است در تالاب چغاخور ذخیره شود و برای مصارف صنعتی و کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد، نه‌ تنها برای این تالاب سودی ندارد که موجب برهم زدن اکوسیستم آن می‌شود. محیط‌ زیست این طرح را به هیچ عنوان سازگار با موازین زیست ‌محیطی نمی‌داند و مراحل ارزیابی آن هنوز طی نشده است. بنابراین آغاز به کار این پروژه خلاف قوانین بوده و هست.

از سال ۱۳۷۲ که به بهانه تامین آب بخش‌های صنعتی و کشاورزی بر روی تالاب چغاخور سد شش متری ایجاد شد، علاوه بر این که برخی شناسه‌های تالابی آن از بین رفت، به سبب نادیده گرفته شدن حق آبه‌های طبیعی پایین دست، تالاب گندمان را دچار وضعیت بحرانی كرده و خسارت‌های جبران ناپذیری به این تالاب بین المللی وارد کرد.

با وجود چنین التزام‌های هوشمندانه‌ای، باز هم به بهانه تامین آب بخش صنعت، اصرار بر وارد کردن آب بیشتری به تالاب چغاخور است که اوضاع وخامت بار تالاب را از این نیز بدتر می کند. در حالی شاهد احداث تونلی به طول ۱۰ کیلومتر در کوه کلار برای انتقال آب سبزکوه به داخل تالاب چغاخور هستیم تا تامین آب كارخانجات صنعتی و زمین‌های كشاورزی به شهرستان بروجن صورت گیرد که مخاطرات زیست محیطی جبران ناپذیری را برای منطقه حفاظت شده سبزکوه و تالاب چغاخور به ارمغان خواهد آمد. تنش‌های احداث این تونل، مردم شهرستان کیار، شهر ناغان و دهستان چغاخور را نگران کرده و اعتراض آنان را به دنبال داشته است. اعضای چندین شورای اسلامی شهر و روستای منطقه در تومارهای گوناگونی به مسئولان مختلف مراتب اعتراضشان به احداث تونل را اعلام کرده‌اند.

در هفته گذشته نیز مردم بختیاری به علت خشک شدن چشمه آلوقره در منطقه چغاخور اعتراضات خود را به دست اندرکاران این پروژه اعلام کردند که برخی از این معترضان مورد پیگرد قضایی قرار گرفته اند. بدون اینکه نقض آشکار قوانین از سوی مدیران پروژه، با واکنش دادستان بعنوان مدعی العموم و نیز اقدام جدی استاندار به عنوان نماینده ارشد دولت در استان روبرو شود.

سوال اینجاست که چه کسی مقصر است مردمی که نمی خواهند چشمه ها که منشا امرار معاش آنان است، خشک شود و یا عوامل پروژه انتقال آب؟

رییس شورای شهر ناغان در این باره به خبرنگار ایبنانیوز گفت: در منطقه بختیاری هر چشمه ای هویت یک طایفه است در گذشته تمام مراسم های یک طایفه در اطراف این چشمه ها برگزار می شد که با انتقال آب سبزکوه به چغاخور و خشک شدن این چشمه ها هویت آنان از بین می رود.

ابراهیم رییسی افزود: تونل انتقال آب سبزکوه به چغاخور در فاصله هفت کیلومتری سد چغاخور و ۶۸ کیلومتری شهرکرد در مجاورت روستای ساکی آباد در دهستان چغاخور با یک هزار و ۷۹۱ میلیارد و ۹۱۳ میلیون ریال اعتبار، عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۸۹ شروع شده است.

وی با بیان اینکه این تونل حدود ۵۶ میلیون متر مکعب آب را در سال از سبزکوه به چغاخور انتقال خواهد داد، افزود: هدف این پروژه، تامین آب مجتمع صنایع پتروشیمی، تأمین آب شرب بخش گندمان-بلداجی، تامین آب اراضی کشاورزی و آب صنایع شهرستان بروجن از جمله سفید دشت، فرادنبه، بیژگرد و طرح کوثر گردنه حلوایی است.

وی با پرسشی مبنی بر اینکه مسایل حق آبه مردمان مبدا انتقال آب چه سرنوشتی پیدا می کند، گفت: آب جزو انفال است و تنها به مردم حوضه مبدا تعلق ندارد اما مردم حوضه مبدا اولویت بهره برداری را دارند و باید مسائل قومیتی و منطقه ای و اجتماعی آن مد نظر قرار گیرد.

رییسی اظهار داشت: طبق معیارهای یونسکو ارزیابی جامع پیامدهای اجتماعی و فرهنگی باید نشان دهد که سطح معقولی از قطعیت وجود دارد که طرح انتقال آب سبب بروز اختلالات اساسی اجتماعی در حوضه مبدا و مقصد نخواهد شد اما این معیار در انتقال آب فوق مدنظر قرار نگرفته است.

وی ادامه داد: حفاظت محیط زیست کشور از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ پنج نامه مبنی بر نداشتن مجوز زیست محیطی پروژه انتقال آب سبزکوه مکتوبه کرده اما عملیات اجرایی آن متوقف نشده است.

رییسی با بیان اینکه ابتدا قرار بود سدی در محدوده سبزکوه احداث شود تا با کمترین خسارت زیست محیطی آب با لوله انتقال یابد، اظهار داشت: روش انتقال اگر با احداث سد در سبزکوه و استفاده از پمپاژ با خط لوله باشد کمترین خطر زیست محیطی را برای منطقه حفاظت شده سبزکوه و تالاب چغاخور دارد.

یکی از اعضای شورای شهر ناغان نیز گفت: پروژه انتقال آب سبزکوه به چغاخور فاقد هرگونه مصوبه فنی و مرتبط اعم از فاز اول و فاز دوم مطالعات از سوی مقامات وزارت نیرو و کمیته های فنی و تخصصی وزارت است.

علی محمد شیروانی تصریح کرد: مردم انتظار دارند که مدیران رده بالای استانی در زمینه این پروژه انتقال آب شفاف سازی کنند چراکه شفافیت تدبیر است و وقتی شفاف حرف بزنیم و به مردم آگاهی بدهیم، امیدآفرینی صورت می گیرد.

وی ادامه داد: دستگاه "تی بی ام" در شرایط تحریم با کدام بودجه برای انتقال آب سبزکوه خریداری شده است این امر نیاز به شفاف سازی دارد، همچنین به مردم بگویند بودجه بتن کاری فعلی از کجا تامین می شود.

وی با بیان اینکه اکثر گمانه (چاه لوله ای قائم) های مطالعاتی که در اطراف دهانه های شمالی و جنوبی تونل حفر شده است، افزود: اطلاعات تراز سطح آب زیر زمینی در بخش میانی تونل که حدود ۵۰ درصد از مسیر تونل را تشکیل می دهد، در دسترس نیست.

وی اظهار داشت: سطح آب زیرزمینی در سازندهای سخت مسیر تونل یک سطح پیوسته نبوده و گاها از توپوگرافی سطح زمین تبعیت نمی کند و می بایست این سطح را در معابر و مجاری ناشی از فعالیت های تکتونیکی و فرایند انحلال پذیری مد نظر قرار می گرفت.

شیروانی با بیان اینکه چشمه آلوقره با پیشروی ۳۰۰ متری تونل خشک شده است، تاکید کرد: چشمه های ساکی آباد، شیرکشته، فرخور و متویی دره بالی، عسگر و عادل افروز که دبی قابل توجهی دارند، خشک می شوند.

این کارشناس ارشد جغرافیا تصریح کرد: چشمه های آب باغ، احمد آباد، آب باریک، گلوگرد، غلامشاه، زیر جوی بلی، کنار ایستگاه گاز، چهراز گون، دره بلوک، تنگ سیاه، باغ خان، چقایورد، چهراز گون۱ ، باغ بالایی، زیرباغ، آمد، گل دره، علی آباد، پرچون، آسیاب، مادیان و یدالله رحیمی با کاهش شدید آبدهی مواجه می شوند.

وی تاکید کرد: علاوه بر این چشمه ها، چشمه های بزرگ و با دبی قابل ملاحظه شلمزار، گهرو و زوردگان نیز در اثر حفر این تونل خشک و یا با کاهش آبدهی روبرو خواهند شد که ایجاد تنش و بروز مسایل اجتماعی برای حق آبه بران مناطق جمعیتی مذکور را به دنبال دارد.

شیروانی گفت: مطالعات پروژه انتقال آب سبزکوه از سال ۱۳۶۲ توسط سازمان آب منطقه‌ای استان اصفهان که آن زمان به لحاظ سازمانی با استان چهارمحال و بختیاری یکی بود انجام و قرار شد در نزدیکی منطقه چهارطاق سدی احداث شود و از آن، آب منطقه قمشه و یزد را فراهم کنند.

وی ادامه داد: نهایتاً در سال ۱۳۸۰ نگرانی‌های مردم نسبت به طرح انتقال آب سبزه‌ کوه باعث شد که مهندس عبدالرضا فروغی، معاون وقت وزارت نیرو، تأمین آب به اندازه مورد نیاز مصرف شرب، کشاورزی و صنعت منطقه و همچنین استفاده از نیروهای بومی در پروژه‌ها را حق طبیعی مردم منطقه بداند و تضمین کند که زندگی آنان از این طرح‌ها هیچ خسارتی نمی‌بیند.

شیروانی با بیان اینکه نظرات کارشناسان درباره طرح‌های انتقال آب، نگرانی‌های مردم را بیشتر کرد، افزود: گزارش مطالعاتی مشاور پروژه نگرانی‌های کارشناسان را تأیید کرد و علیرغم تصریح سازمان محیط زیست به مجوز نداشتن پروژه، چشم مردم به ردیف بودجه انتقال آب سبزکوه به چغاخور در ردیف ۴۰۲۰۱۰۸۰ بودجه ۱۳۹۳ روشن شد.

وی ادامه داد: ردیفی که در اهداف آن، علیرغم همه ادعاهای مدافعان طرح، اسمی از تامین آب شرب بروجن نرفته بود و تنها تأمین آب کشاورزی ذکر شده بود. به این ترتیب در بودجه‌ای که دولت پیشتر تأکید کرده بود اولویت در آن با طرح‌های نیمه‌کاره‌ای است که درصد پیشرفت بالایی داشته‌اند، ردیفی ثبت شد که با اجرای تنها ۳۰۰ متر از ۱۰۷۰۰ متر (۲.۵ درصد پیشرفت) بودجه‌ای نزدیک به ۳۰ درصد کل پروژه به آن تخصیص یافته بود.

شیروانی با اشاره به اینکه مسیر قالب جریان آب زیر زمینی را فعالیت هایی شامل گسل ها و شکستگی های ناشی از این فعالیت تعیین می کند و به خصوص گسل هایی با راستای شمالی و جنوبی هدایت جریان را به عهده دارند، بیان داشت: در بخش هایی از تونل که ارتفاع سطح آب زیرزمینی نسبت به تراز تونل افزایش می یابد و به چند صد متر می رسد با جریان ورودی زیادی روبه رو خواهد شد و منطقه های بحرانی از این نظر بوجود می آید.

وی ادامه داد: یکی از مخاطراتی که در پروژه های سازه زیرزمینی نظیر احداث تونل باعث عدم موفقیت پروژه و یا کندی اجرای آن و در نتیجه افزایش هزینه ها می شود، وجود آب زیر زمینی و هجوم آن به داخل تونل در طول حفار است.

علی دارابی از اعضای شورای شهر ناغان نیز در این باره به خبرنگار ایبنانیوز گفت: ما با انتقال آب مازاد به بروجن و فرادنبه یا سفیددشت مخالف نیستیم اما اینکه کاری را با توجه به عدم اطلاع مردم از تهدیداتی که به دنبال دارد انجام بدهند تا مبادا مردم واکنش نشان بدهند، درست است؟ مردم بعدها می‌خواهند با این آب وضو بگیرند، این آب غصبی نیست؟

علی دارابی با بیان اینکه پنج هزار هکتار اراضی کشاورزی در پایین دست سبزکوه و حق آبه انان چه می شود ادامه داد: ۱۶۴ مزرعه پرورش ماهی پایین دست این پروژه وجودارد که میانگین تولید آنها در سال ۳۰ هزارتن گوشت سفید است و منشا آب آنها چهراز، چهراز گون ۱و ۲، مادیان، کغون (فرخور)، تنگ شیشه و چشمه های زیر دست روستاهای دهنو و کرچ و دماب می باشد که منشا این چشمه ها کوه کلار است که با انتقال اب سبزکوه به چغاخور حیاتشان تهدید می شود.

وی با اعلام اینکه محیط زیست و منابع طبیعی مخالف این طرح بوده‌اند می‌گوید: ذخیره آبی که در طول مسیر به تونل تخلیه خواهد شد چند سال طول می‌کشد تا پر شود؟ فرض کنید اصلاً بیست ساله این ذخیره برگردد، جامعه ما خسارت این وقفه ۲۰ ساله را چطور جبران کند؟

به گفته دارابی بخش وسیعی از منطقه به لحاظ زیست محیطی حفاظت شده است و تنوع زیستی گیاهی و جانوری بالایی دارد که از جمله در آن پلنگ ایرانی، کبک دری، خرس، بز و پازن زندگی می‌کند اما احداث تونل کل چشمه‌های منطقه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. با این حال همین اندازه مطالعات نیز نشان داده از میان ۴۹ چشمه بررسی شده تقریباً همه آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرند و تعداد زیادی نیز دچار «مخاطرات آبدهی بسیار زیاد» خواهند بود که «خشک شدن آن‌ها قابل پیش‌بینی است» تراز آب روی تونل به استناد جدول محاسبات مشاور ۶۰۲ متر است که دو گسل مهم آن را قطع می‌کند. گزارش همچنین در بخش نتیجه‌گیری خود تأکید کرده که «زون‌های با پتانسیل انحلال‌پذیری و همچنین زون‌های خرد شده و گسله، در بخش گسترده‌ای از مسیر تونل دارای پتانسیل بالایی برای ورود آب به داخل تونل هستند و برخی از آن‌ها از نظر هجوم آب به داخل تونل قابل تأمل می‌باشند.»

۳۰۰ میلیون متر مکعب آب در خطر است، خطر به بالادست محدود نمی‌شود. همچنین با از بین رفتن محیط زیست ناغان و چغاخور، خطر جاودانه شدن فقر در این منطقه از سرزمین بختیاری وجود دارد و دولت باید به تعهدات بین المللی خود در اجلاس ریودوژانیرو مبنی بر جلوگیری از خطر جاودانه شدن فقر در مناطق خاصی از کشور، عمل کند.