خوزستان ؛ بيشترين ميزان عقرب ‌زدگي در كشور

خیلی از ما همیشه از اینکه به وسیله یک جانور گزیده شویم وحشت داریم؛ جانوران کوچکی که ظاهرا توان زیادی هم ندارند، ولی آنقدر روی ما تاثیر دارند که گاهی با دیدنشان از فاصله چند متری هم دادمان به آسمان بلند می‌شود. از برخی حیوانات هم تعاریف زیاد مناسبی به گوشمان نرسیده و به همین دلیل از آنها وحشت زیادی داریم؛ یکی از موجوداتی که از گذشته تاکنون در ذهن انسان به عنوان موجودی خطرناک و کشنده مطرح بوده، "عقرب" است

عقرب و یا "کژدم" هم برای خودش طبقه بندی دارد و به گونه های کم‌خطر و خطرناک تقسیم می‌شود. مطالعه درباره این جانور شاید برای خیلی ها بی اهمیت باشد، ولی خوزستانی‌ها این موجود را خوب می شناسند.

از حدود ۲۰۰ گونه متفاوت عقرب که در سراسر دنیا پراکنده‌اند فقط حدود ۲۰ گونه آنها سمی هستند. این جانور در رنگ‌های مختلفی مانند زرد مایل به قهوه‌ای، قهوه‌ای، خاکستری و سیاه مشاهده می شود و اندازه آن بین 1.5 تا 18 سانتی‌متر است، ولی با توجه به اینکه بدنی تخت و صاف دارد، می ‌تواند از شکاف‌هایی به عرض ۳ میلی‌متر هم عبور کند و وارد خانه شود.

عقرب‌هايی‌ که در ايران‌ وجود دارند، بیشترین میزان گزش در دنیا را به خود اختصاص داده اند و خطرناک ترین نوع عقرب در ایران نیز "گادیم" نام دارد که در منطقه خوزستان هم یافت می شود و سمی کشنده دارد. سم سایر عقرب ها تا این حد کشنده نیست!

کژدم گونه‌های زیادی دارد که دو گونه "ایرانوس" و "خوزستانوس"در ایران کشف و به نام عقرب ایرانی به ثبت رسیده‌اند. در ایران سه گونه کژدم خطرناک وجود دارد که گزارش‌هایی از مرگ بر اثر گزش آنها وجود دارد و "همی سکورپیوس لپتوروس" که عقربی زرد رنگ و کوچک ازجمله عقرب های سمی و خطرناک است. این نوع عقرب در نواحی جنوبی و جنوب غربی کشور بسیار فراوان است و در خوزستان به آن «گادیم» می‌گویند.

"کمپسوبوتوس ماتهیزنی" نوع دیگری از عقرب است که اندازه‌ای بسیار کوچک و بدنی باریک به رنگ زرد یا آجری دارد. این گونه هم در نواحی جنوبی به ویژه در خوزستان فراوان است."آندرکتونوس کراسیکودا" نیز جثه‌ای درشت‌تر از دو گونه قبلی دارد و رنگ آن سیاه یا قهوه‌ای تیره‌ است. این گونه در بیشتر نقاط ایران مشاهده شده است.

شهلا بيگدلي، كارشناس حشره‌شناسي مركز بهداشت خوزستان درباره عقرب‌ها می گوید: "خوزستان بيشترين ميزان عقرب‌زدگي در كشور را دارد و مواردي مانند شرايط اقليمي استان، وجود حاشيه‌نشيني در اطراف شهرها، زندگي روستايي و گسترش بي‌رويه شهرها مهمترين دليل بالا بودن آمار عقرب‌زدگي در اين استان است. همه عقرب‌ها براي انسان خطرناك هستند، ولي شدت علائم عقرب‌گزيدگي به فاكتورهايي بستگي دارد كه نوع عقرب يكي از اين موارد است. عقرب‌هاي سياه و بزرگ، عقرب‌هاي زرد رنگ با نام محلي "توسن" و عقرب "گاديم" ازجمله خطرناك‌ترين عقرب‌ها هستند."

وی ادامه می دهد: "عقرب‌هايي كه در ساعات ابتدايي شب نيش مي‌زنند، كيسه سم آنها بسيار پر است و معمولا مقدار سم بيشتري را وارد بدن فرد مي‌كنند. اواخر شب ميزان سم عقرب‌ها نيز كاهش مي‌يابد. اثرات عقرب‌گزيدگي در كودكان و افراد مسن بيشتر نمود پيدا مي‌كند؛ حساسيت افراد در برابر سم عقرب‌ها نيز متفاوت است و در هر فرد ممكن است با علائم خاصي همراه باشد. طيف علائم عقرب‌زدگي در افراد از سوزش و خارش جزئي در محل نيش‌خورده تا علائم شديدي مانند نارسايي كليه متغير است. با مشاهده هر يك از اين علائم، اطرافيان بايد فردي كه دچار عقرب‌گزيدگي شده را به نزديك‌ترين مركز درماني انتقال دهند. مواردي مانند بهسازي محيط زندگي، رعايت بهداشت محيط به منظور كاهش حشرات كه غذاي اصلي عقرب‌ها هستند و همچنين پر كردن درز‌ و شكاف ديوارها ازجمله مواردي است كه براي مقابله با گسترش عقرب‌گزيدگي توصيه مي‌شود."

میزان عقرب گزیدگی در استان خوزستان بیشتر از نقاط دیگر کشور است کاملا مشهود است؛ در راهروی بیمارستان رازی و یا ابوذر اهواز تقریبا هر روز می توان یک فرد را با علائم عقرب زدگی مشاهده کرد. برای اطلاع از وضعیت افراد مبتلا به عقرب زدگی به بیمارستان رازی اهواز می رویم؛ پسر جوانی که اهل روستای "عبدالخان" در اطراف اهواز است توسط عقرب گزیده شده و منتظر رسیدگی از سوی پزشکان است؛ می گوید: "توی خانه نشسته بودم که یک‌دفعه حس کردم پایم درد گرفت؛ بعدا متوجه شدم عقرب من را نیش زده. سریع به مرکز درمانی رفتم و آنها هم پادزهر زدند و گفتند باید بروی اهواز. حالا هم چند آزمایش مختلف گرفته‌اند و منتظر جواب آزمایش ها هستیم."

این طور که می گوید در روستایشان عقرب زیاد دیده و توضیح می دهد: "دیدن عقرب یا مار در خانه های روستای ما مساله ای عادی است و در این شرایط عقرب گزیدگی هیچ تعجبی ندارد."

دختر جوانی هم از رامهرمز آمده و روی تخت دراز کشیده است؛ او هم در خانه بوده که عقرب او را نیش زده؛ می گوید: "توی دستم سوزش عجیبی داشتم؛ فکر کردم پشه نیشم زده ولی دیدم یک عقرب زرد رنگ توی لباسم است؛ بعد هم پدرم روی دستم یخ گذاشت و دستم را مکید تا زهر را خارج کند، ولی مثل اینکه موفق نشد چون حالتم اصلا تغییر نکرد. بعد هم رفتیم بیمارستان که گفتند باید بیاییم اهواز."

با وجود میزان بالای عقرب زدگی در شهرهای استان خوزستان، باز هم بسیاری از بیماران به اهواز ارجاع می شوند؛ دکتر مهران حق پرست، مدیر درمان دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز در این باره می‌گوید: "عقرب و مار اندمیک و بومی استان خوزستان هستند و نوع خطرناک این جانواران نیز در خوزستان وجود دارد، به همین دلیل لازم است همه بیمارستان‌های استان برای مقابله با موارد عقرب گزیدگی و یا مارگزیدگی آمادگی کامل داشته باشند. در حال حاضر همه بیمارستان‌های استان دارای استوک پادزهر به میزان مورد نیاز هستند و به این ترتیب هیچ گاه با کمبود مواجه نمی‌شوند، ولی بیمارستان‌های ابوذر و رازی اهواز به دلیل دارا بودن بخش عفونی و همچنین میزان مراجعه بیشتر، دارای ذخیره بیشتری هستند."

وی ادامه می دهد: "استوک اصلی پادزهر در استان نیز در مرکز بهداشت قرار دارد و با توجه به خودکفا شدن کشور در تولید پادزهر، اکنون میزان ذخیره بسیار مناسب است و هیچ مشکلی در این زمینه وجود ندارد. طبق پروتوکل، همه موارد عقرب گزیدگی باید در بیمارستان بستری شوند، زیرا ممکن است بیمار به عوارضی مبتلا شود که این عوارض ممکن است خیلی دیر بروز کنند، بنابراین پس از انجام اقدامات اولیه در شهرستان ها، بیمار به بیمارستان های رازی، سینا و یا ابوذر اهواز منتقل می شود. پادزهرهای موجود به صورت دولتی خریداری شده و فقط در اختیار بیمارستان‌ها و مراکز درمانی قرار می‌گیرند و شهروندان نمی‌توانند ان را تهیه کنند، زیرا تزریق پادزهر کاری تخصصی است و حتما باید تحت نظر پزشک انجام شود."

شاید شنیدن این حقیقت که عقرب‌ها جانوران جدایی ناپذیر حیات وحش خوزستان‌اند اندکی ترس و وحشت ایجاد کند؛ در چنین شرایطی چه باید کرد و راه مقابله با این موجود خطرناک چیست؟ برای آگاهی از سم این عقرب‌ها و اثراتی که بر روی بدن دارند، از دکتر علی رحمانی، متخصص مسمومیت‌ها و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز کمک می گیریم؛ او می‌گوید: "بیشترین مشکل ما با عقرب "گادیم" است که در سال‌های گذشته موجب مرگ بسیاری افراد در استان شده است، ولی اکنون وضعیت بهتر شده و پیشگیری‌هایی در این زمینه انجام شده است. بقیه عقرب‌ها نسبتا خطر کمتری دارند و درمان گزش آنها نیز راحت‌تر است. سم این عقرب و عقرب "توسن"، "هموتوکسین" است که روی خون تاثیر گذاشته و موجب می شود بدن گلبول‌های قرمز را از طریق کلیه‌ها دفع کند. این مساله موجب بروز چند عارضه می‌شود؛ گلوبول دفع شده می‌تواند موجب کمبود هموگلوبولین خون شود و همچنین گلوبول دفع شده می‌تواند در کلیه تجمع یافته و رسوب کرده و در کار آن اختلال ایجاد می‌کند. گلوبول له شده در خون نیز می‌تواند سیستم انعقادی خون را فعال کرده و فرد دچار مشکل انعقادی شده و خونریزی شود."

وی ادامه می دهد: "درگیری کلیه‌ها می‌تواند منجر به از کار افتادن آنها شود و در این صورت بیمار را به عنوان یک بیمار دیالیزی از بیمارستان ترخیص می‌کنند؛ در نهایت نیز ممکن است ریه فرد درگیر شود؛ اگر کار به اینجا برسد درمان بسیار مشکل می‌شود و ارگان‌های دیگر بدن نیز درگیر می‌شوند و ممکن است مجبور شویم فرد را بیهوش کنیم تا اقدامات درمانی خاصی بر روی بیمار انجام شود. هر چه بیمار دیرتر به بیمارستان منتقل شود عوارض پایدار نیز افزایش می‌یابند. یکی از مهمترین مشکلاتی که با عقرب گادیم داریم این است که سم بسیار کمی دارد و وقتی وارد بدن فرد می‌شود ممکن است خود فرد متوجه گزیدگی نشود و هیچ دردی را حس نکند و پس از دو روز متوجه درد در ناحیه گزیدگی شود. البته سم این عقرب تاخیری است و پس از چند روز عوارض خود را نشان می‌دهد و آن زمان دیگر دیر شده است. علائم ناشی از نیش عقرب توسن زودتر بروز می کند."

رحمانی می گوید: "عقرب سیاه دارای سم "نوروتوکسین" است که روی سیستم عصبی تاثیر می‌گذارد و فرد با علائمی مانند تشنج، بی‌قراری، تعریق، مشکلات فشار خون و اسپاسم عضلانی به خصوص در ناحیه مچ دست مواجه می شود. در مورد آمار مرگ و میر در استان نمی‌توان چیزی بیان کرد ولی در بیمارستان رازی که بخش تخصصی این گونه گزیدگی‌هاست و سالانه 300 تا 400 بیمار مراجعه می‌کنند و آمار مرگ و میر نیز کمتر از یک درصد است. برای مقابله با سم عقرب‌ها در کل کشور برای 6 عقرب مهم پادزهر تولید شده و در همه بیمارستان‌ها نیز این پادزهرها وجود دارند. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که پادزهر باید به صورت داخل وریدی تزریق شود، زیرا جذب آن در داخل خون انجام می‌شود. تزریق پادزهر در عضله نه تنها هیچ تاثیری ندارد بلکه ممکن است مشکلات بیمار را هم افزایش دهد، ولی متاسفانه با تمام آگاهی‌های داده شده مشاهده می‌شود که در برخی مراکز بیمارستانی و درمانگاه‌ها پادزهر در عضله تزریق می‌شود. پادزهر در مقابله با سم عقرب سیاه و توسن بسیار خوب جواب می‌دهد، ولی در برخی موارد در برابر سم عقرب گادیم اثر خوبی مشاهده نشده و به تدریج عوارض ناشی از سم در بدن فرد بروز می کند."

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز می گوید: "پس از تزریق پادزهر، بیمار باید در بیمارستان بستری شود و پزشک مرتب او را معاینه کند تا عوارض ناشی از سم کاملا رفع شود. به افراد توصیه می شود در صورت مواجهه با عقرب زدگی، ابتدا خونسردی خود و بیمار را حفظ و عقرب را از محل دور کنند تا از نیش زدن دوباره و ورود سم بیشتر به بدن فرد جلوگیری شود؛ سپس باید راه‌های هوایی بیمار را باز نگه دارندتا وی به راحتی تنفس کند. در مرحله بعد باید عضو عقرب زده را کاملا بی‌حرکت و پایین‌تر از سطح بدن قرار دهند. ممکن است بیمار دچار تورم شود، پس بهتر است انگشتر، دستبند و اشیای دیگر را درآورد تا تورم در ناحیه تشدید نشود؛ پس از آن بیمار را باید به سرعت به یک مرکز درمانی منتقل شود. همچنین در چنین مواردی برخی کارها را نباید انجام داد؛ به عنوان مثال به هیچ وجه نباید ناحیه آسیب‌دیده دستکاری شود؛ تیغ زدن ممنوع است؛ نباید از کمپرس یخ استفاده شود؛ همچنین مکیدن محل نیش خورده نیز کار بسیار خطرناکی است و ممکن است عفونت به فرد منتقل شود. بخش مسمومیت‌های بیمارستان رازی اهواز برای رسیدگی به بیماران مبتلا به عقرب زدگی بسیار مجهز است و متخصصان مورد نیاز نیز در این بخش فعال هستند؛ بنابراین به مسئولان مراکز بهداشت در شهرستان ها و همچنین شهروندان توصیه می شود در صورت مشاهده گزیدگی به وسیله عقرب گادیم به سرعت بیمار را به اهواز منتقل کنند. متاسفانه در بسیاری مواردی زمانی بیمار به بیمارستان منتقل می شود که به وضعیت حاد رسیده است."

عقرب موجود خطرناکی است و حق داریم از آن وحشت داشته باشیم؛ این موجود گاهی حتی موجب مرگ هم‌استانی‌هایمان می‌شود. با توجه به تعداد زیاد عقرب در خوزستان، برای برخورد مناسب با این جانور و همچنین نجات جان بیماران، لازم است آگاهی کاملی درباره این جانور داشته باشیم، زیرا انجام هرگونه اقدام خودسرانه‌ای می‌تواند عوارض جبران ناپذیری در پی داشته باشد. بیشتر درمان‌هایی سنتی و خانگی در موارد عقرب گزیدگی پایه و اساس علمی ندارند و در بسیاری موارد بیمار جان خود را از دست می دهد، به همین دلیل در صورت مواجهه با عقرب گزیدگی، باید بیمار به سرعت به نزدیک ترین مرکز درمانی منتقل شود. عدم احساس درد در ناحیه گزش دلیل بر بی‌اهمیت بودن موضوع نیست و می‌تواند نشانگر آرامش پیش از طوفان باشد.

همچنین علاوه بر لزوم افزایش آگاهی شهروندان درباره عقرب گزیدگی و راه های مقابله با آن، لازم است بیمارستان ها و مراکز درمانی استان نیز برای مواجهه با چنین مواردی مجهز و آماده شوند و شرایط به گونه ای نباشد که یک بیمار به دلیل گزیده شدن توسط یک جانور کوچک و تنها به دلیل مسافت طولانی و یا نبود تخت بستری و مواردی مانند آن جان خود را از دست بدهد؛ همانطور که چندی پیش دختر هفت ساله ای اهل ایذه تنها به دلیل گزیده شدن توسط عقرب جان خود را از دست داد.