مسجد جامع دزفول، نگین میراث فرهنگی خوزستان

دزفول در شمال شرق خوزستان در ۳۴ مایلی شمال غرب شوشتر و ۱۵ مایلی شمال شرقی تپه های بزرگی از شهر باستانی شوش قرار دارد نام شهر از دز یا دژ به معنی قلعه و پل مأخوذ است و آن به مناسبت قلعه‌ای است که برای حفاظت پل معروف رود دز ساخته شده بود دزفول دارای ۳۵ مسجد و تعدادی امامزاده و مقابر مقدسه است. شهر دزفول با پیشینة چند هزار ساله از قدیمی‌ترین شهرهای استان خوزستان به شمار می‌رود.

در نوشته‌های باستانی پس از طوفان نوح از شهری به نام آوان نام برده شده است. این شهر پایتخت تمدن عیلام بوده که کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر پس از مطالعات و تحقیقات تصریح کرده‌اند که آوان همان دزفول کنونی است بافت قدیم شهر شهر دزفول با قدمتی ۵ هزارساله جزء شهرهای با اهمیت است که دارای بافت قدیم به مساحتی بالغ بر ۲۴۴ هکتار در حاشیه ی رود دز می باشد وطبق تقسیم بندی محله ای به ۲۸ محله تقسیم شده است .

این بافت دارای ۱۲ هزار واحد مسکونی به غیر از فضاهای مسکونی و تجاری می باشد و یکی از قدیمی ترین بافت های کشور شناخته شده است. بافت قدیم شهر دزفول یکی از آثار بی بدیل در فضای معماری شهری است نقشه شهر دزفول (سال ۱۸۵۰ میلادی) این بنا در میدان مرکزی شهرستان دزفول واقع گردیده و بنای اولیة آن ، از آثار قرن سوم و یا چهارم هجری است که در قرن هفتم ، دورة صفوی ، قاجاریه و دوره‌های متأخرتر مرتباً تعمیر شده و گسترش و تزئین یافته است بنای کنونی مسجد مشتمل بر سر در ورودی ، صحن وسیع ، ایوان‌ها و شبستان‌های جنوبی و شرقی است. ورودی اصلی بنا امروز در گوشة شمال غربی بنا قرار دارد ، اما تا قرن دوازدهم هجری که این ورودی بنا گردیده ، مسجد دارای چهار ورودی کوچک ، یکی به حوضخانه و ۳ دیگر به شبستان جنوبی بوده است که بعدها (قرن دوازدهم هجری) به غیر از یکی در جانب شرقی شبستان جنوبی ، بقیه مسدود شده‌اند.

مسجد جامع دزفول قدیمی ترین و مهمترین مسجد شهر دزفول است که در مرکز فعلی شهر قرار داشته و قدمت زیاد مسجد به خوبی از شبستان اصلی مسجد و ستون های آن نمایان است.این بنا بعد از پل قدیم ، مهمترین اثر تاریخی شهر دزفول است که با توجه به حفظ حالت اولیه خود ویژگی های معماری و تاثیری که در طول تاریخ شهر دزفول تاثیری که در طول تاریخ بر شهر دزفول داشته به تازه گی پرونده ثبت جهانی شده است. سر در ورودی شمال غربی که در اوایل قرن ۱۲ هجری قمری احداث گردیده ، دارای تزئینات مقرنس و کاشیکاری است. مراحل ساخت و توسعه سنگ نوشته هایی که در مسجد موجود است آخرین مرمت های این مسجد در دوره های مختلف بازسازی و مرمت شده است.

از روی سنگ نوشته هایی که در مسجد موجود است آخرین مرمت های این مسجد در دوره های صفویه و قاجاریه بوده ،از جمله برروی یکی از سنگها ،تاریخ تعمیر، مقارن یا پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی است و به همین خاطر رنگ های آبی و فیروزه و کاشی های آبی که شاخصه معماری آن دوران ذکر شده است در بخش هایی از مسجد دیده میشود. برخی کاوشگران ساخت این بنا را درقرن سوم و یا اوایل قرن چهارم هجری دانسته اندو برخی دیگرمعتقدند که این مسجد در آغاز ورود اسلام به ایران ودر قرن اول هجری ساخته شده است . شبستان بزرگی به طول ۱۴ متر و عرض ۵/۶ متر در این مسجد می باشد. کهنگی این شبستان و کیفیت آن به خوبی می رساند که به طور یقین قدیمی ترین قسمت مسجد است که البته نقشه کنونی آن با توجه الحاقات و تصرفاتی که در آن شده است وضعیت قدیم را نشان میدهد و تا اندازه ای آن را از صورت اولیه بیرون آورده است، لیکن با ملاحظه گوشه و کنار این شبستان و بررسی آن از روی پشت بام و دیواره های جنوبی به خوبی مشخص است که سازنده آن را به سبک کاخ ساسانی که در سه فرسخی دزفول دیده می شود (ایوان کرخه) بنا نهاده است.

البته این عقیده نیز وجود دارد که این قسمت از مسجد زمانی پرستشگاه زرتشتیان دیگر ادیان پیش از اسلام بوده است. از دیگر بخش های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق با مساحت ۲۰۰متر است که دارای ۲۵ پله و اتاق های کوچکی در وسط پلکان است که درب نداشته و در اصطلاح به آنها کت گفته میشود. برای تهویه هوای شوادان مسجد استفاده میشود.ساخت گلدسته ها نیز در دوران محمدعلی میرزا دولتشاه انجام شده است. گلدسته ها موجود به ارتفاع ۱۵ متر می باشند که از کاشی کاریهای بسیار زیبایی برخوردار می باشند که روی آنها سوره توحید با اسلوب خاصی نوشته شده است و سابقاً مؤذن بر روی آنها رفته و اذان می گفته است و صدایش به همه نقاط شهر می رسیده است. مراحل مرمت و بازسازی با توجه به سنگ نوشته ها و کتیبه هایی که در قسمت های مختلف بنا به چشم می خورد به خوبی مشهود است که این بنا در دوره های مختلفی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

قدیمی ترین سنگ نوشته ای که بیانگر تاریخ تعمیر مسجد است در سردر اصلی مسجد قرار داشته است که تاریخ ۱۱۵۷ هجری قمری مقارن با سلطنت نادرشاه افشار را نشان می دهد که در آن مقرنس سردر مسجد تجدید شده است. در سمت غربی دیوار ضلع شمالی بر سر ستون دفتر هیأت امنا مسجد و کتابخانه به طور برجسته کلمات (الله، محمد، علی، حسن، حسین و تاریخ ۱۲۵۳ ه.ق) نگاشته شده که نشان دهنده تعمیر این بخش از مسجد است (مقارن با سلطنت محمدشاه قاجار). این قسمت از مسجد به علت اصابت موشک در زمان جنگ تحمیلی دوباره بازسازی شده است. ورودی اصلی مسجد و کلاً ضلع شمالی مسجد که در دوران جنگ تحمیلی عراق مورد اصابت موشک قرار گرفته است در سال ۱۳۶۵ مورد بازسازی قرار گرفته است.

اصول و تکنیک های معماری نکته بسیار حائز اهمیتی که در رابطه با مسجد جامع دزفول باید مد نظر قرار گیرد این است که سبک معماری این مسجد و تکنیک های خاصی که در ساخت این مسجد مورد استفاده قرار گرفته است تلفیقی از معماری عهد ساسانی و معماری دوره اسلامی است که با رعایت اصول اقلیمی حاکم بر منطقه و رعایت اصول اساسی ساخت مساجد که آنها را از دیگر ساختمان ها مجزا می کند، به خوبی و با درایت تمام اجرا شده است.

مهمترین اصول و تکنیک هایی را که در ساخت مسجد جامع دزفول به کار رفته است را می توان به دو گروه عمده تقسیم بندی کرد : الف) اصول و تکنیک هایی که در جهت هماهنگ سازی مسجد با اصول اساسی ساخت مساجد جامع به کار گرفته شده است. ب) اصول و تکنیک های نیارشی مبتنی بر رعایت اصول اقلیمی حاکم بر منطقه اصول اساسی ساخت مسجد جامع به طور کلی در معماری اسلامی ساخت مساجد جامع از نظر هویت شهری، قومی و سیاسی دارای اهمیت فراوان بوده است چنانکه غالباً مساجد جامع جزء بلندترین و زیباترین و در مواردی وسیع ترین ساختمان شهر محسوب می شده اند. بنابراین عوامل عمده ای که عمدتاً مذهبی و گاهی نیز سیاسی بوده اند در طراحی مساجد جامع تأثیر فراوان داشته است. در این باب از مهمترین مواردی که در ساخت و توسعه مسجد جامع دزفول مد نظر قرار گرفته است می توان به موارد زیر اشاره داشت:

ساخت بنای مسجد جامع در قلب بازار

استقرار مسجد در جهت رو به قبله ساخت بنای مسجد جامع در قلب بازار قرارگیری مساجد جامع از نظر مکانی در قلب بازار و در محلی است که چشم هر بیننده تازه واردی را به خود معطوف دارد که این موضوع از سه منظر قابل بررسی است : الف) اینکه ساخت مسجد جامع در کنار بازار که معمولاً زیباترین و مهمترین مساجد شهر نیز بوده اند، نشان از اهمیت والای دین مبین اسلام به دو موضوع کار و تلاش و تأمین روزی حلال و عبادت می باشد که این دو را در کنار هم عاملی برای رسیدن به کمال می داند. ب) با توجه به اینکه قشر بازاری در قدیم الایام جزء اقشار مهم اجتماع محسوب می شدند و دارای اعتبار خاصی نزد مردم بوده اند و حتی نظریات این قشر تأثیر بسیار زیادی در تأیید و یا عدم تأیید حتی قوانین حکومتی داشته است، ساخت مسجد جامع در کنار بازار به عنوان محلی جهت برگزاری مراسمات مذهبی و اجتماعات حائز اهمیت می تواند باشد. ج) با توجه به اینکه بازارها معمولاً اولین فضای شهری است که پذیرای بیگانگان و تازه واردین به شهر و مسافرانی است که از سرزمین های دیگر به شهر وارد می شوند وجود مساجد جامع که معمولاً زیباترین و در عین حال بزرگترین مساجد شهر نیز به شمار می رفته اند به عنوان سمبل دین مبین اسلام به طور نمادین می توانست بیانگر اهمیت و توجه حاکمان و متولیان شهر به این مهم در مقابل رهروان سایر ادیان و مذاهب که به این سرزمین ها وارد می شدند، باشد که البته این امر بی شباهت به معماری سبک گوتیک در قرون وسطی در اروپا که معمولاً کلیساها را در نقاط مرکزی و پر رفت و آمد شهر می ساختند، نیست استقرار مسجد در جهت قبله یکی از مسائلی که در رابطه با ساخت مساجد باید مورد توجه قرار گیرد جهت رو به قبله بودن مسجد است که این عامل در رابطه با ایجاد شرایط آسایشی جهت نمازگزاران جهت تعیین قبله نیز حائز اهمیت است.

مسجد جامع دزفول نیز که هسته اولیه آن بقایای آتشکده زرتشتیان بوده است همزمان با مراحل توسعه آن در قرن هفتم ه.ق به گونه ای طراحی گردیده است که دقیقاً در جهت رو به قبله منطبق باشد که این امر بیانگر دقت بالا و درایت معمار چیره دست این بنای تاریخی است. با دقت در پلان مسجد و جهت قبله این نکته به خوبی مشهود است. اصول و تکنیک های نیارشی استفاده از پایه های سنگی مسجد جامع دزفول دارای بیست ستون کامل سنگی در وسط است که پنج ستون آنها جلو عمارت و نمای شبستان ها را تشکیل می دهند و همچنین دارای دوازده نیم ستون است. این نیم ستون ها بر بدنه دیوارهای شرقی، غربی و جنوبی ساخته شده اند.

استفاده از پایه های سنگی در مسجد جامع دزفول از جهات مختلف حائز اهمیت است : نخست آنکه سنگ به علت مقاومت بسیار خوبی که در مقابل نیروهای فشاری دارد نقش بسیار مهمی در تحمل فشار وارده از طاقهای چهار بخشی و لایه های بالاتر دیوار و انتقال نیروهای فشاری به زمین را دارد و در حقیقت باید گفت در گذشته پایه های سنگی بهترین گزینه برای تحمل وزن سنگین ساختمان هایی همچون مساجد بوده اند. نکته دیگری که در رابطه با ستون های سنگی مسجد جامع دزفول قابل تأمل است، بهر گرفتن بسیار ظریف و دو منظوره معمار چیره دست این اثر از هنر مقرنس کاری بر لبه های این ستونهاست که علاوه بر زیبایی خاصی که به این ستونها بخشیده است، باعث تبدیل مقطع هشت ضلعی ستونها به چهار گوش نیز گشته است که در این باب باید به این نکته بسیار مهم توجه داشت که مقطع چهارگوش در سرپایه ها باعث فراهم آوردن سطح تماس بیشتری بین طاقها و پایه ها و به تبع آن انتقال بهتر نیورها از طاق به پایه و پیوند محکم تر طاق و پایه می شود و مقطع هشت ضلعی در قسمت پایین پایه ها باعث استفاده بیشتر از فضا و همچنین زیباتر جلوه دادن پایه ها با توجه به قطور بودن آنها می باشد. نکته سوم در رابطه با پایه های سنگی مسجد جامع دزفول، استفاده معمار اثر از چوب های چهار تراشی در سر پایه ها و در محل اتصال طاقهای خشتی و پایه های سنگی به عنوان بست انبساط می باشد که این عامل با توجه به تفاوت ضریب انبساط سنگ و آجر نقش بسیار مهم در عدم ایجاد ترک در محل پیوند طاق ها با سر ستون ها خواهد داشت.

استفاده از طاقها و گنبدها بی تردید عاملی که بیش از همه باعث زیبایی و اهمیت مسجد جامع دزفول گشته است، استفاده معمار بنا از طاقهای مختلف و فضاهای میان وار و توزیع بسیار ماهرانه نیروهای وارده بر ساختمان از طریق این طاقها در کنار ترکیب زیبای آنها جهت زیباسازی بنا است. در مسجد جامع دزفول جهت ایجاد طاق ها از قوس های مختلفی استفاده شده است که در زبان محلی به نام های دور گوله، دور بیضی، دور تیز (که همان قوس پنج و هفت است) و دور سه قسمتی نامیده می شوند. نحوه آجرکاری در این طاقها به صورت رومی و ضربی می باشد که در بعضی جاها نیز به صورت تلفیقی این کار انجام شده است که باعث استحکام بیشتر طاقها شده است.

یکی از مشهورترین انواع قوس طاق های ایرانی متشکل از دو جفت کمان پیوسته با گونه های تند، کند و کند خوابیده اصول و تکنیک های معماری کلیات نکته بسیار حائز اهمیتی که در رابطه با مسجد جامع دزفول باید مد نظر قرار گیرد این است که سبک معماری این مسجد و تکنیک های خاصی که در ساخت این مسجد مورد استفاده قرار گرفته است تلفیقی از معماری عهد ساسانی و معماری دوره اسلامی است که با رعایت اصول اقلیمی حاکم بر منطقه و رعایت اصول اساسی ساخت مساجد که آنها را از دیگر ساختمان ها مجزا می کند، به خوبی و با درایت تمام اجرا شده است به طور کلی سقف مسجد جامع دزفول تلفیقی از طاق و تویزه ها، کلمبوها و طاقهای گهواره ای است که برحسب نیاز در قسمت های نیمه باز که نیاز به ارتباط فضاها با یکدیگر و پوشاندن گستره ای وسیع بوده است از طاق و تویزه و سقف های کلمبو با طاق ضربی آجری نشسته بر ستونها و در جاهایی که دارای استقلال بوده اند، از طاق گهواره ای احداث شده بر دیوارهای باربر استفاده گردیده است و سقف های کلمبو نیز در گوشه های بنا قرار گرفته اند تزئینات زیر سقف ایوان جنوبی بام ساختمان نیز در قسمت طاق و تویزه ها دارای عوارض و بالا و پایین های حاصل از نوع سقف می باشد و در قسمت طاق های گهواره ای تسطیح و شیب بندی گردیده است.

اما آنچه که اهمیت طاقها را دوچندان می سازد نحوه آجرچینی و استفاده از کاربندی های بسیار زیبایی است که چشم هر بیننده ای را می نوازد و بیانگر ذوق و استعداد معمار این بنا می باشد. آجرچینی هایی که در عین زیبایی خود عاملی برای استحکام بهتر و بیشتر این طاقها و توزیع بهتر نیروهای رانشی و فشاری و انتقال نیروهای سقف به پایه می باشند . نوعی طاق ساده مقاوم شبیه گنبد، پوششی که به تدریج در ادامه جرزها چیده شده و سازه یکپارچه ای بین دیوار و قوس تشکیل می دهد. استفاده از مناره در گذشته استفاده از مناره در طراحی مساجد امری بسیار ضروری محسوب می شده است چرا که استفاده از مناره در ساختمان مساجد هم از لحاظ زیبایی، هم از لحاظ فرهنگی و هم از لحاظ ایستایی دارای اهمیت فراوان بوده است بدان علت که اولاً مناره ها به دلیل ارتفاع نسبتاً زیادی که نسبت به بناها و ساختمان های اطراف داشته اند علاوه بر تأثیری که بر سیمای شهری داشته اند به عنوان شاخصی برای تشخیص موقعیت مساجد مهم از فواصل دور نیز به کار می رفتند.

همچنین مناره ها به عنوان بلندترین نقطه در منطقه وسیعی در اطراف مسجد به دلیل تسلطی که بر محیط اطراف داشته اند بهترین محل برای مؤذنین مساجد جهت گفتن اذان و دعوت از مؤمنین جهت ادای فریضه نماز بوده است. اما نکته بسیار مهم که در رابطه با مناره ها باید متذکر گشت بُعد ایستایی مناره ها است که مقطع استوانه ای شکل آنها و چسبیده بودن آنها به بنای اصلی عامل مهمی در حفظ تعادل و ایستایی ساختمان خواهد بود. با توجه به موارد یاد شده آنچه باعث زیبایی بیش از حد مناره ها و گلدسته های مسجد جامع دزفول گشته است تزیین این گلدسته ها به وسیله کاشی ها و آجرهای لعابدار است که به غیر از حاشیه های زینتی که در گذشته ها به کار رفته است از بالا به پایین پنج قسمت متمایز دیده می شود که در قسمت نخستین کلمه «علی» به طور خاصی نمایش داده شده است و در قسمت دوم کلمات «الله»، «محمد»، «علی» با زیبایی خاصی نشان داده شده است. در قسمت سوم در سه خط سوره توحید را با اسلوب خاصی نوشته شده است و قسمت های چهارم و پنجم با اشکال هندسی و منظمی که دارای زیبایی خاصی هستند، تزیین شده است.

ارتفاع کلی گلدسته ها از سطح حیاط مسجد ۱۵ متر است (ارتفاع تا نمای ایوان بزرگ ۱۱ متر و ارتفاع تا نمای ایوان کوچک ۵/۶ متر است) و با توجه به اینکه گلدسته های مسجد بر روی دو ستون از ستون های مسجد بنا شده اند طول هر یک از این ستون ها ۵/۲ متر و عرض آنها ۷۰/۱ متر است. همان طور که گفته شد این گلدسته ها با آجرهای لعابدار زینت داده شده اند. لازم به ذکر است که آجرهای لعابدار با دوغاب گچ نصب شده اند و در پشت آنها به زبان محلی لیف یا پرچ قرار می داده اند که عملکرد این پرچ ها همانند عملکرد میله گرد در بتن می باشد.

این پرچ ها بته هایی بوده اند که در گذشته در اطراف دزفول و به خصوص شوش دانیال می روییده است. نکته ای دیگر که در رابطه با مناره های مسجد جامع قابل ذکر می باشد وجود راه پله هایی است که در پشت این مناره ها قرار دارد. این راه پله ها نیز همانند سایر بخش ها و قسمت هایی که توضیح داده شد، استفاده ای چندمنظوره دارند : الف) با توجه به ارتفاع گلدسته ها و بالابودن سطح آنها از سطح تراز پشت بام راه پله ها پل ارتباطی بین پشت بام و مناره ها محسوب می شود. ب) این راه پله ها علاوه بر کارایی بالا که گفته شد کارایی دیگری دارند که به عنوان یک نوع دیوار پشت بند باعث حفظ تعادل مناره ها و به تبع آن شبستان مرکزی گشته است تزیینات مسجد (آجر لعابدار) نکته ای که در رابطه با آجرهای لعابدار مورد توجه است مقاومت بالای این آجرها در مقابل نفوذ آب و مواد شیمیایی است چرا که برای تهیه این نوع آجر معمولاً بر روی خشتی که قالب زده شده است و خوب فشرده شده است یک قشر نازک از خاک رنگی مورد نظر می کشند و آن را در کوره قرار می دهند و در اثر حرارت کوره لعاب روی سطح آجر خشک می گردد و به درون آن نفوذ مکند و در عین حال که به آن می چسبد یک قشر شیشه ای در سطح آجر نیز به وجود می آورد که این قشر شیشه ای مانع جذب آب توسط آجر می شود معمولاً یک طرف آجر را لعاب می دهند و از لعاب دادن جوانب دیگر خودداری می کنند.

ساختن این نوع آجر به دقت و ظرافت زیادی احتیاج دارد چرا که در صورت عدم دقت و ایجاد ترک بر روی قسمت لعابدار می تواند عاملی جهت نفوذ آب به درون آجرها گردد و اصطلاحاً به زبان محلی آجر «برفک» می زند، که البته این بنا نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در بعضی موارد آجرهایی دیده می شود که لعاب آنها پریده است. استفاده از شوادون از قسمت های مهم و قدیمی مسجد جامع دزفول نیز می توان به شوادون بزرگ و جادار این مسجد اشاره کرد که در عمق حدوداً ۱۰ متری زمین ایجاد شده است. این زیرزمین در روزگار قدیم به عنوان محلی برای استراحت نمازگزاران در تابستانهای گرم مورد استفاده قرار می گرفته است و مردم برای رهایی از گرمای طاقت فرسای دزفول به آنجا رفته و چند ساعتی استراحت می کرده اند.

مساحت این زیرزمین حدود ۲۰۰ متر مربع بوده و دارای ۲۵ پله و اتاقکهای کوچکی است که معمولاً درب ندارند و در زبان محلی به آنها «کَت» گفته می شود. برای تهویه هوای این شوادون معمولاً یک یا دو روزنه به بیرون آن تعبیه شده است که اصطلاحاً در زبان محلی به آن «دریزه» گفته می شود. استفاده از کتیبه های مشبک جهت کوران هوا با توجه به اینکه جهت قرارگیری ساختمان مسجد پشت به آفتاب است که البته این نکته از لحاظ اقلیمی جزء نکات مثبت این بنا محسوب می شود به منظور استفاده از بادهایی که معمولاً در فصل تابستان و از ناحیه جنوب غرب به این منطقه وارد می شوند، معمار بنا با درایت تمام از پنجره های مشبکی استفاده کرده است که در فصل تابستان باعث ایجاد کوران هوا در قسمت داخلی تهویه مناسب هوا خواهد شد. در قسمت جلویی این پنجره ها بازشوهایی تعبیه شده است که در فصل زمستان مانع ورود هوای خنک به درون ساختمان می شود. پایین بودن کف حیاط نکته ای که در رابطه با ساختمان های بافت قدیم دزفول و به خصوص مسجد جامع حائز اهمیت است،

پایین بودن سطح حیاط ساختمان از معابر اطراف است که این امر دارای چند مزیت است : آب قنات و یا نهری که در جوی های همسطح کوچه جاری است به طور طبیعی وارد باغ و یا باغچه داخل حیاط می شود. ویژگی های سازه ای سازه بنا سازه ای ماسونری و سنگین با دیواره های باربر با جرز ضخیم وستون های عریض با مقطع مربعی شکل با ابعاد تقریبی یک متر است. مصالح به کار رفته در دیواره ها عمدتا آجر و در ستون ها، سنگ های چهار تراش است. و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارها و ستون های باربر استفاده گردیده است. سازه بنا سازه ای ماسونری و سنگین با دیواره های باربر با جرز ضخیم وستون های عریض است. مصالح به کار رفته در دیواره ها عمدتا آجر و در ستون ها، سنگ است. و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارها و ستون های باربر استفاده گردیده است.

ستون های با مقطع مربعی شکل با ابعاد تقریبی یک متر. مصالح به کار رفته، سنگ های چهار تراش و استفاده از ملات ماسه و آهک جهت ساخت ستون های باربر است نوع سقف ها نیز ترکیبی از انواع سقف های سنتی، شامل طاق و تویزه ها، کلمبوها و طاق های گهواره ای است. به این صورت که طاق و تویزه ها و طاق های گهواره ای در فضاهای وسط نیرو را دریک راستا به گوشه ها منتقل کرده و در گوشه ها با استفاده از طاق های گرد و تویزه های دوطرفه و کلمبوها نیروهای متعامد کنترل می گردد.

سازه این بنا در قسمت نوساز سازه ای جدید شامل تیرآهن با دیواره های باربر آجری جدید می باشد. پی همانطور که گفته شد زمین زیر پی در این بنا خود می تواند در حکم پی ساختمان عمل کند. با این حال به احتمال قریب به یقین پی این ساختمان شامل سنگ کنگلومرا با ملات شفته آهک است که این نوع بسیار مقاوم و محکم میباشد.با توجه به خصوصیات شفته آهک این پی در مقابل نفوذ آب نیز دارای مقاومت نسبی بوده و به آسانی دچارممشکل نمیشود.آنچه در منطقه مرسوم است احداث پی با ارتفاع تقریبی یک متر میباشد که احتمالا در این بنا نیز چنین میباشد با این حال برای شناسایی بهتر پی باید در هنگام شروع کار کارگاهی در اطراف پی گمانه زد و ساختار آنرا کاملا روشن نمود. دیوارها دیوارها در این بنا آجری با ملات ماسه آهک میباشد و اگر ستونها را نیز دیوارهایی با طول کم در نظر بگیریم در این قسمتها به جای آجر از سنگهای چهارتراش استفاده گردیده است دیوارها در این بنا جزئی از ماسونری بوده و مانند سایر بناهای سنتی دارای ضخامت زیادی میباشد.آجر استفاده شده در دیوارها و آجرهای مربعی شکل بیست و پنج سانتیمتری میباشد. در بعضی قسمتهای بنا ترکیب ستون و دیوار باد و مصالح سنگ و آجر دیده میشود که درست در راستای ستونهای گذرنده از دیوار میباشد.

تیپولوژی سقف سقف شبستان ها و ایوانها و قسمتهای مسجد جامع دزفول هم از نظر نوع پوشش و هم از نظر نقش و نگاری که به وسیله آجر تواما با پوشش کار شده است،از تنوع زیادی برخوردار است.معمار نقوش هندسی بسیار زیبایی را با آجر بر روی سقف قرنیزهای مسجد انداخته و به وسیله رنگهای گیاهی زیبایی خاصی به این سقفها بخشیده است.پوشش سقفها با توجه به آجر چینی آنها چهارتیپ،همچنین نوع آجر کاری قرنیزها نیز چهار تیپ میباشد.ضمنا سقف ایوان اصلی با کاربندی و آجرهای رنگی جدا از ۴تیپ یاد شده میباشد. کلیه نیروهای وارده به بنا بوسیله طاق ها به جرزهای باربر و ستون ها ی سنگی منتقل شده، که این نیروها نهایتا به پی نواری و کنگلومرایی مسجد وارد می شوند این پله ها به عنوان یک نوع دیوار پشت بند باعث حفظ تعادل مناره ها و به تبع آن شبستان مرکزی گشته است

منبع : سازه نیوز