افطاری به سبک جنوبی‌ها / قهوه خوران در حسینیه‌ها

شوشان : آداب و رسوم ماه میهمانی خدا چنان در خوزستان از تنوع برخوردار است که نمی توان به طور مشخص هر رسم را به یک شهر اختصاص داد.

در بیشتر شهرهای استان مانند سراسر کشور مردم با گرفتن روزه آخرین روزهای ماه شعبان را به ماه رمضان وصل می کنند تا خداوند متعال از خوان کرم بی پایانش ثواب هر دو ماه را نصیبشان کند.

با کسانی که قهر هستند آشتی می کنند. قلب و روح خود را از بخل و کینه خالی می کنند تا با خاطری آسوده به پیشواز ماه مبارک رمضان بروند.

در شهری مانند شوش دانیال، خادمان حرم دانیال نبی (ع) با شروع این ماه عزیز حرم و ضریح مطهر را غبار روبی و عطر افشانی می کنند تا این مکان مقدس برای پذیرفتن زائران پاکیزه تر از همیشه باشد و همچنین آماده برپایی مراسم پر فیض شب های قدر.

برای عرب‌های خوزستان عید فطر از جمله عیدهای باشکوه معنوی محسوب شده و از عید ملی نوروز مهم‌تر بوده در این ایام بسیاری از مراکز و میادین این شهرها آذین‌بندی و چراغانی می‌شود.

افطاری

یک رسم زیبا در میان مردم خوزستان وجود دارد که معمولا مردم سعی می‌کنند به علت ثواب افطاری دادن به روزه‌داران، همواره میهمانی بر سر سفره خود داشته باشند یا اینکه آنها به دعوت یکی از اقوام سر سفره‌ای دیگر حضور یابند.

صله رحم و دید و بازدید در این ماه در استان خوزستان به اوج خود می‌رسد و مردم بعد از افطار اغلب در کنار آشنایان و بستگان حضور دارند ضمن اینکه در این ماه اغلب خانه ها و حسینیه‌ها مراسم روضه خوانی و تلاوت قرآن دارند که به خصوص مردان ساعاتی را در این مراسم حضور پیدا می‌کنند و از معنویت آن بهره‌مند می‌شوند.

شیرینی، خرما و فرنی در این خطه معمولا در هر سفره افطاری باید باشد و کمتر خانواده ای یافت می شود که افطار خود را با خرما یا فرنی نگشاید. در این ماه دید و بازدیدها به خصوص بعد از افطار دوچندان می‌شود. اعضای فامیل خود را ملزم به صله رحم می‌دانند و شبها با مهمانی رفتن، از احوال یکدیگر باخبر می‌شوند.

زنان و دختران خانواده با تهیه انواع شیرینی محلی همانند «لگیمات»، «شعریه»، «رنگینک»، «حلوای مسقطی» و «معسل» سفره افطار را آماده می کنند و به همراه آن آب داغ با نبات و چای به روزه داران تعارف می شود. «مفتح» یکی از غذاهای پرچرب مردم عرب خوزستان است که پخت و پز آن در ماه رمضان بیشتر می شود. این غذا در واقع راسته گوسفند است که با تکه های بزرگ و ادویه خاصی پخته می شود و اغلب بر سفره های شیوخ عرب خوزستانی به ویژه مناطق جنوبی استان دیده می شود.

قهوه خوران در حسینیه ها

برگزاری مراسم 30 روز روضه خوانی در خانه ها و اغلب حسینیه ها بیشتر در میان مردم عرب خوزستان رایج است که در این روضه خوانی ها، پذیرایی غالب قهوه مخصوص اعراب است. در واقع اعراب برای خوردن قهوه مراسم و قوانین خاصی دارند و با اعتقاد و باورهایی که دارند آن را انجام می دهند. چای دارچین نیز پذیرایی اعراب است اما در مناطق شمالی استان هم مرسوم است که چای زعفران در روضه خوانی ها پذیرایی شود.

گرگیعان

شب 15 ماه رمضان بچه های کوچک عرب خوزستان بعد از افطار به کوچه و پس کوچه‌های اهواز، ویس، آبادان، خرمشهر، شادگان و سوسنگرد و دیگر شهرهای خوزستان و روستاهای توابع آنها می‌روند تا آئین سنتی را که اجدادشان در کودکی بجا می‌آوردند برپا کنند. بچه ها با شور و شعف به کوچه ها روانه می شوند، دختر و پسر با بر گردن انداختن کیسه هایی از پیش تهیه شده برای جمع آوری عیدی و شیرینی و پوشیدن لباس های محلی خود (پسران با پوشیدن دشداشه و دختران با پوشش عبا (چادر عربی بر سر) به درب خانه ها برای گرفتن شیرینی و عیدی ماه مبارک می روند.

اجرای مراسم گرگیعان با شعارهای مختلفی همچون نام آن در بین مردم عرب همراه است. در این میان بچه های عرب خوزستانی پشت در خانه ها شعر می خوانند: «ماجینه یا ما جینه؛ حل الکیس و انطینا» (آمدیم و آمدیم؛ در کیسه را باز کن و به ما عیدی و شیرینی بده) اگر اهالی خانه مثلا در پشت بام باشند خطاب به آنها می گویند: «یا اهل سطوح تنطونه لو نروح» (ای افرادی که بالای پشت بام ایستاده اید به ما عیدی می دهید یا برویم؟) همچنین ممکن است بچه هایی که جمعی برای گرفتن عیدی به کوچه ها می روند، دو گروه شوند و گروه نخست بگوید: «گرگیعان و گرگیعان» و گروه دوم جواب دهد: « الله یعطیکم الرضعان» (خدا به شما بچه دهد) یا اینکه " گرگیعان و گرگیعان - الله ایخلی اولیدکم ( خدا پسر کوچولوی شما را نگه دارد) این دو گروه ممکن است به دو گروه دختر و پسر نیز تقسیم شوند.

در این مراسم، اهالی خانه ها به بچه ها که هر یک سبدی را در دست دارد ، باسورک (بادام)، شیرینی و عیدی می‌دهند این مراسم تا پاسی از شب نیمه ماه رمضان ادامه می‌یابد.

به اعتقاد مردم محلی، ریشه این رسم قدیمی به تولد امام حسن مجتبی (ع) و خوشحالی رسول خدا(ص) برای تولد اولین نوه اش برمی گردد. آنها می گویند که مردم برای عرض تبریک به امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) «قرة عین قرة عین» گویان به درب منزلشان می رفتند و کم کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج گرفته است. این رسم البته یک رسم بین المللی در میان اعراب به حساب می آید که با نام‌های مختلف در بین عرب‌های مسلمان اجرا می شود.

بازی ها و سرگرمی ها

همچنین از قدیم در این ماه یک بازی به نام «محبس»(انگشتر کوچک به زبان عربی) در بین مردم عرب خوزستان رواج یافت که مردان و پیران دورهم جمع می شوند و آن را بازی می کنند. این بازی که همان پُر یا پوچ است به صورت گروهی در بین مردم عرب انجام می‌شود.

قدیمی‌ها در این بازی آنقدر مهارت داشتند که می‌توانستند انگشتر را که بین 10 تا 40 دست قرار داشت به راحتی از رنگ فرد نگهدارنده یا با فشار دادن دست‌های آن مشخص کنند. البته این بازی در استان خوزستان در سال های اخیر به دست فراموشی سپرده شده هر چند هنوز در برخی روستاها قدیمی‌های بازی را انجام می‌‌دهند.

تسلیت به بازماندگان اموات

یکی از نخستین مراسم مورد توجه مردم خوزستان به ویژه در مناطق شمالی استان در این‌ماه این است که افراد فامیل، دوستان و آشنایان به منزل خانواده‌های داغداری که بستگان خود را به‌تازگی از دست داده‌اند رفته و به آنها تسلیت می‌گویند.

احترام به بزرگ‌ترها

در شب دوم‌ماه رمضان رسم بر این است که اعضای کوچک خانواده مانند پسرها، دخترها، عروس‌ها و دامادها به خانه بزرگ‌ترها رفته و افطار می‌کنند. معمولا این مراسم افطاری با تشویق سال اولی‌ها و نوجوانانی که به تازگی به سن تکلیف رسیده و نخستین ماه رمضان دوران تکلیف خود را می‌گذرانند، همراه است.

در برخی شهرها هم  روزه‌دارانی که تازه به سن بلوغ رسیده‌اند و اولین رمضان دوران تکلیف خود را می‌گذرانند در نخستین روز ‌ماه مبارک تا زمانی که از سوی بزرگ‌ترها به‌عنوان روزه‌سری هدیه‌ای نگیرند، افطار نمی‌کنند. معمولاً این هدایا شامل چادر نماز و طلا برای دختران و پول و انواع نقره‌ برای پسران است.

ختم انعام

در خوزستان افرادی که حاجتی داشته باشند برای برآورده‌شدن آن نذر ختم انعام می‌کنند و برای این کار از کسانی که در قرائت قرآن تبحر دارند دعوت می‌کنند و به هنگام قرائت قرآن مقداری نمک، چند قرص نان و چند ظرف آب در سینی بزرگی می‌گذارند و در مجلس قرار می‌دهند.

پس از خواندن سوره انعام افراد روزه خود را با غذاهایی که در سینی قرار دارد باز می‌کنند و نان‌های باقیمانده را به‌عنوان تبرک در سفره نان قرار می‌دهند تا برکت پیدا کند و در ادامه صاحب مجلس سفره افطار را پهن می‌کند.

بیدار کردن اهالی

بیدار کردن اهالی هنگام سحر در روزگاری که رسانه‌های جمعی به این گستردگی فعالیت نمی‌کردند یکی از آیین‌های همگانی در بخش‌های مختلف کشورمان بود که در هر منطقه به شکلی خاص صورت می‌گرفت. در برخی روستاهای خوزستان یکی از ریش‌سفیدان و افراد مسن روستا حدود یک ساعت قبل از اذان صبح بیدار می‌شد و با دعا و مناجات به درگاه خدا و سپس با صدای بلند اهالی روستا را بیدار می‌کرد.

روزهای پایانی ماه مبارک

عرب های استان خوزستان در روزهای آخر رمضان آیین و رسوم خاصی دارند و دو روز آخر قبل از عید را « ام الوسوخ» و یک روز مانده به عید را « ام الحلس» می نامند . ام الوسوخ به معنای روز چرکین است که در این روز به خانه تکانی و نظافت می پردازند و برای منزل خود اجناس جدید می خرند و خانه را برای روزهای عید آماده می کند و روز بعد « ام الحلس » است که نام محلی و قدیمی و روز نظافت شخصی است که جوانان به نظافت ظاهر رسیدگی می کنند و لباس های عید می خرند.

در روزهای پایانی ماه مبارک بازارهای شهرهای اهواز، شوش، آبادان، خرمشهر، شادگان، امیدیه، ماهشهر و دیگر مناطق عرب نشین خوزستان حال و هوایی دیگر دارد و تا پاسی از شب گذشته مردم در خیابان ها در حال خرید لباس ها و وسایل منزل هستند.

عید فطر

در روز عید، مردم بعد از اقامه نماز عید و دادن فطریه ای که از شب قبل آماده کرده اند خود را برای دید و بازدید عید آماده  می کنند، مردهای هر محله برای تبریک از ساعات اولیه صبح به درب تمام خانه های آن محله می روند درب هایی که از همان طلوع صبح باز گذاشته شده است ... و با گفتن «یا الله» «عیدکم مبارک و ایامکم سعید» عید را تبریک می گویند و این دیدو بازدید ها تا چندین روز بعد از عید ادامه دارد.

در میان عشایر خوزستان نیز مردم با «هوسه» و پایکوبی کوچه‌های محلات را طی می‌کنند و به سراغ بزرگ محله و قبیله رفته و در مضیف (مکان پذیرایی) گرد هم می‌آیند. برخی در این مجلس به شعرسرایی می‌پردازند و ترنم شنیدن صدای شعرهای شعبی (شعرهایی با زبان گفتار) به گوش می‌رسد.همچنین در این روز برخی از مردم به پخش شیرینی و شربت در مجالس و محافل و کوچه و بازار می‌پردازند.

رسم زیبا و جالبی که می توان از آن یاد کرد برپایی منقل و دم کردن همزمان چای  و قهوه بر آتش زغال برای پذیرایی از مهمانان است و در کنار سفره عید که مملو از میوه و شیرینی است در وسط اتاق پذیرایی گذاشته می شود . مردم عرب چند روز تعطیل عید را با خاطری آسوده به استراحت و تفریح مشغولند و خستگی دوازده ماهه قمری سال از خود دور می کنند.

این رسم ها و آئین ها نشان دهنده اصالت، فرهنگ، هویت و باورهای ریشه دار این مردم بی آلایش است  که سال های سال نگه داشته می شود و هر سال پر رنگ تر از سال قبل برگزار می شود.