پدیده شناسی ریزگردها

و الزاریات ذورا . فالحاملات وقرا.

سوگند به باد هایی که ابرها را به حرکت در می آورند و به آن ابرها که بار سنگین از باران را با خود حمل می کنند.

شوشان - مصطفی عباسی دزفولی :

بخش اول : آشنایی با نحوه ی بارش و تاثیر باد در این فرایند

   در ایران منبع بارندگی وجود ندارد . آنچه به آنها سامانه ی بارندگی می نامند ،از خارج  کشور به نام مدیترانه ای یا سودانی بوده که از شمال غرب ، غرب یا جنوب غربی وارد کشور می شوند. این سامانه ها کم فشار و در ارتفاعات میانی جو حرکت می کنند. به هنگام وارد شدن این سامانه های بارانزا، به دلیل فشار کم و مطابق شکل ، باد به صورت سطحی از مجاورت مرزهای این سامانه (که آن محل را جبهه می نامند) شروع به وزیدن و بدلیل دمای بالا تر در سطح زمین و از آن مهم تر فشارکم سامانه در عرصه میانی جو، باعث حرکت صعودی باد به سمت سامانه می گردد که  این امر باعث کنده شدن خاک و رطوبت از سطح زمین و پیوستن وترکیب ذرات آنها با توده هوای ابری می گردد.              اختلاف فشار سطح زمین با سامانه ی میانی جو، اصلی ترین عامل صعود رطوبت و خاک می باشد چرا که،  اغلب مدت طول سال که سامانه پر فشار حاکم می باشد و هوا از ثبات نسبی برخوردار است ، گرچه بخصوص در بعد از ظهرهای تابستان شدت باد در منطقه بسیار بیشتر است ولی با توجه به عدم اختلاف فشار، باد قادر به حرکت صعودی نبوده و خاک بلند شده در ارتفاع کم ظاهر و به سرعت از محل دور می گردد وپدیده ریز گرد حادث نمیگردد .لذا با توجه به مطالب فوق ریزش ریز گرد ها در 90 درصد مواقع ، زمانیست که سامانه کم فشار بارندگی در زمستان یا سامانه ی شرجی کم فشار که همان منشا را دارد در تابستان وارد منطقه گردد. بارش هنگامی رخ می دهد که ذرات آب در ابر اشباع شده به یک جسم صلب مانند یخ یا غبار یا نمک  معلق در هوا متصل و ضمن ایجاد وزن مضاعف بر اثر برخورد با دیگر ذرات آب معلق در ابر به هنگام سقوط قطره درشت تر  شود . هرچه قطره بزرگ تر باشد سرعت سقوط آن بیشتر است. در جنوب غربی ایران دمای متوسط سطح زمین حدود 25 درجه است و از آنجایی که کاهش دما در هر کیلومتر فاصله از سطح زمین بین 6 تا 10 درجه است و ابر های کومولوسی در ارتفاع 2 تا 4 کیلومتر واقع می شوند ، بعید است که ذرات یخ در این توده ها وجود داشته باشد لذا جهت باروری ابرها به یک جسم خارجی مانند ریز گرد ها ازجنس خاک یا نمک مورد نیاز است. ولی هنگام صعود باد سطحی به سامانه ی کم فشار بدلیل خشک شدن تالاب ها و از بین رفتن مراتع طبیعی در دیگر نواحی و درنتیجه فقدان رطوبت کافی در این مناطق ، میزان ریز گرد ها به مراتب بیشتر از رطوبت صعود کرده می باشد . به عبارتی برای آنکه بتوان حداکثر بهره برداری از سامانه ی بارشی کسب کرد می بایستی به آن رطوبت کافی جهت تراکم ابرها و مقداری ریز گرد جهت باروری آن ها اضافه کرد و وقتی میزان ریز گرد ها بسیار بیشتر از حد مورد نیاز باشد ، توزیع ذرات آب در ابر از حالت تمرکز در یک ذره به چندین ذره تقسیم و قطره ای کوچک با سرعتی کمتر سقوط می کند، که آن هم بدلیل افزایش مدت سقوط از یک طرف و عدم رطوبت کافی و کوچک بودن آن پس از خارج شدن از ابر، آب آن تبخیر و آنچه که ریزش می کند، به جای باران، ریز گرد می باشد.به عبارتی در زمانی که می بایستی بارش صورت گیرد جای خود را به بارش ریزگرد میدهد. چنانچه بخاطر داشته باشید در سال های نه چندان دور بارش هایی ملایم وبا مدت بارش 10الی 16ساعت در چندین نوبت درسال مشاهده می کردیم ولی سال هاست که ازاین نوع بارش ها خبری نیست و یا بعضا حداکثربه یک نوبت درسال کاهش یافته است واین زمان را به بارش ریزگردها داده است.درحال حاضر میزان بده بستان آب درمنطقه یا به عبارتی  بین حجم  مصرف آب ومنابع تجدید پذیر به شکل ترازمنفی در آمده است .به این شکل که چون سامانه بارشی داخل کشوروجود ندارد به جزمصرف مستقیم آب ،که آن هم رو به افزایش است ، در 85 درصد ایام سال که وضعیت هوا پایدار و جهت باد ازشرق به غرب ویا ازشمال غرب به جنوب غرب می باشد، باعث خروج آب به صورت تبخیر و تعرق از کشور گردیده ولی جهت بازپس گیری آن بایستی منتظرسامانه بارشی بوده که اغلب مواقع پدیده ریزگرد  باعث کاهش بارندگی شده است واین امرمانند یک سرطان، سال به سال تشدید شده و باعث کاهش ذخایرآب موجود در کشور و افزایش خشکی ها شود.                              

بنابراین در جمع بندی این مطالب 5نکته اساسی وجود دارد.

1- پدیده ریزگرد زمانی حادث میگردد که سامانه کم فشارمیانی مانند مدیترانه ای یا سودانی در فصول بارندگی و یا پدیده شرجی در تابستان که ازهمان منشا میباشد وارد کشورشوند.

2- حرکت باد به هنگام ورود این سامانه ها به صورت سهمی و از مجاورت مرزهای سامانه که به آن محل ها  جبهه میگویند ازسطح زمین شروع و به دلیل  فشار کم  به مرکز سامانه صعود می کند. (دراین حالت مشاهده میگردد که حرکت باد سطحی برخلاف حرکت توده ابر می باشد. )

3- جهت باروری  ابرها نیاز به تقویت سامانه  بارشی بوسیله رطوبت حمل  شده از سطح زمین و مقداری عناصر خارجی مانند ریز گردها از جنس خاک یا نمک توسط باد میباشد .

4- تعداد  زیاد ریزگردهای  صعود کرده از سطح زمین  به  سامانه ، بسیار زیادتر از حد مورد نیاز و در مقابل رطوبت حمل شده بسیار کم میباشد لذا این امر باعث استهلاک ابرها و ظهور پدیده ریزگرد می شود.

5- پدیده ریزگردها تنها باعث مشکلات زیست محیطی و تنفسی انسانها نمیگردد بلکه باعث کاهش بارندگی و ایجاد خشکسالی با ایجاد تراز منفی جذب رطوبت با دفع رطوبت ازمنطقه میگردد،واین روند ، سال به سال افزایش میابد. 

بخش دوم :روش های دفع کانون های ریزگرد

-تولید ریزگرد تقریبا در تمام نقاط خشک صورت میگیرد ولی با توجه به تصاویرهوایی نقاط شاخصی وجود دارد که به صورت نا متعارف باعث تولید ریزگرد به صورت توده های متراکم میگردند. معمولا این مناطق در داخل  یا خارج از کشور نقاطی هستند که درگذشته توسط سیلاب ها ،بالا بودن سهمیه تالاب ها ازآب رودخانه، بارندگی ، و غیره تغذیه شده اند ولی اکنون به دلیل احداث سدها، افزایش مصرف آب رودخانه و کاهش بارندگی  رو به خشکی نهاده و ثبات خاکی خودرا ازدست داده اند. بخش بزرگی از این مناطق دارای خاک های شور یا شور و قلیایی میباشند معمولا ارزش زراعی نداشته و نوع تثبیت آنها یا بصورت مانداب ،پوشش مرتع توسط گیاهان سازگار با شوری و یا جذب سطحی رطوبت بخصوص درخاک های قلیایی سیاه بوده است . مناطقی مانند حاشیه جاده اهواز- ماهشهر، نقاط بایر کوشک و جفیر و یا حاشیه خشک شده هورالعظیم ازاین دسته اراضی می باشند. برای حل این مشکل، می بایستی  چند نکته اساسی مد نظر قرار گیرد و سعی شود از پتانسیل های   خود منطقه استفاده گردد و برای هر نقطه نسخه خودرا پیچید. برای پوشش مجدد کانون های خاک روش های گوناگونی ارایه گردیده مانند پوشش گیاهی ، باکتری های گیاهی،مالچ و غیره ولی میتوان از روش های ذیل نیز بهره برد.

-اگر بخواهیم هوشمندانه عمل کنیم بهتراست تهدیدها را به یک فرصت تبدیل کنیم . به عنوان مثال همان گونه که میدانیم یک سوم آب آبیاری بصورت زه آب وارد سیستم زهکشی ویا فرونشست عمقی زمین میگردد،که خوشبختانه با توسعه شبکه های مدرن زهکشی درسالهای اخیر،بخش قابل ملاحظه ای از آنها نهایتا توسط کانال های بزرگ زهکشی (مانند زه کش های واقع در دشت آزادگان و هویزه ،یا کانال های زهکشی کشت و صنعت های هفت واحد بزرگ نیشکر واقع در شمال و جنوب اهواز) به نقاط پایین دست منتقل میگردند  و حجم آنها سال به سال به سبب افزایش سطح زیرکشت رو به افزایش است .و اگر در جایگاه مناسبی تخلیه نگردند باعث ایجاد مشکلات زیست محیطی مانند شوری اراضی پایین دست و غیره می گردند.از طرف دیگر اغلب اراضی کانون ریزگردها مانند اراضی جاده اهواز ماهشهر که سال ها  بر اثر تبخیر آب ،عدم زهکش طبیعی و کانی های نمکزا ،اراضی شوروغیرزراعی هستند  که ، ارزش سرمایه گذاری برای توسعه کشاورزی ویا حتی نهال کاری برای تثبیت خاک و به الطبع مصرف آب شیرین  به همین منظور را ندارند. ولی این مناطق می توانند به عنوان محلی مناسب جهت تخلیه آبهای زهکشی در نظر گرفت و همچون سال های گذشته در تثبیت و اضافه  کردن حجم زیادی از رطوبت بر اثر تبخیر به سامانه بارانزا کمک نماید. به عبارتی وظیفه اصلی آنها را که اکنون براثر خشکی مفرط برعکس شده است را به آنها بازگرداند. ما بایستی درک کنیم که، گرچه بعضی مناطق طبیعی ظاهری مضروبی فایده دارند ولی در وجود آنها منافعی بسیار فراتراز تغییر کاربری  آنها وجود دارد.

توجه داشته باشید که فاصله پیمایش سامانه های سودانی ومدیترانه ای تا محل برخورد وانباشت ابر آنها در دامنه های مرتفع زاگرس درمقایسه با سیستم بارانزای دریای خزرکه مسافت کوتاهی در پهنه خشکی طی میکند تا به دامنه های البرز برخورد کند بسیار زیادتر است و وظیفه ماست که  سعی کنیم، این  سامانه ها به هنگام طی این مسیرها ، توسط کانون های ریزگرد مسموم نگشته، ضمن آنکه جهت تقویت سامانه به جز افزایش فضای سبز و کشاورزی ، نسبت به احیای اراضی ماندابی مانند تالاب ها توسط آب شیرین و افزایش سطح ماندابی دراراضی شور و غیر زراعی ،با استفاده از آب زهکشی مبادرت کنیم. 

لذا اگر بخواهیم به یک کشاورزی پایدار و دور از هرگونه شک و دغدغه ی تامین آب در آینده داشته باشیم ،ناچاریم در کنار انواع راهکارهای ذخیره سازی مانند سدسازی ، صرفه جویی و افزایش راندمان آب از جمله اصلاح زیرساخت ها و استفاده از روش های  نوین آبیاری  ،توجه  جدی علمی  و عملی به عوامل  تقویت منابع تجدید پذیرمانند سامانه های  بارانزا  نیز، داشته باشیم.