کم شدن آب ورودی به هورالعظيم يعني خشک شدن بخش بيشتری از اين تالاب و اين موضوع مساوي است با افزايش شديد حجم گرد و غبارهايی که همين الان هم استان های غربی و جنوب غربی ايران و به ویژه خوزستان را..
صدرا محقق / روزنامه شرق
سد ايليسو در ترکيه، يکي از بزرگ ترين سازه هاي آبي جهان که حجم مخزنش سه برابر بزرگ تر از بزرگ ترين سد ايران (کرخه) است، در آستانه آب گيري قرار گرفت.
اين خبر البته در روزهاي گذشته با تيتر <<آغاز آب گيري>> منتشر شد، اما کمي بعد تکذيب شد. اما حتي همين خبر تکذيب شده هم واکنش ها و تبعات گسترده اي را در پي داشت چراکه حجم آب ورودي به رودخانه دجله در عراق حکايت از آن داشت که اين اتفاق رخ داده است.
با اين حال هم در خود ترکيه که محل ساخت سد است و هم در عراق که بيشترين ضربه را از اين سد خواهد خورد و هم در ايران که تبعات زيست محيطي ناشي از آن دامنش را به شکل بحران هاي بزرگ و ترسناک طبيعي خواهد گرفت، اعتراضات و واکنش هاي زيادي به خبر آب گيري سد ايليسو آغاز شد.
موضوع از اين قرار است که ترکيه بالاخره به ساعت صفر آب گيري اين سد غول پيکر که روي رودخانه دجله ساخته است، رسيده؛ سدي که 20 سال صرف ساختش کرد و قرار بود در سال 2019 آب گيري شود اما پايان کارش يک سال زودتر اتفاق افتاد. محاسبات نشان مي دهد با پايان کار عمراني اين سد و آغاز آب گيري، نزديک به 60 درصد (به صورت دقيق 56 درصد) از حجم ورود آب رودخانه دجله به عراق کاسته خواهد شد. اين در حالي است که اين رودخانه منبع تأمين آب آشاميدني حداقل سه شهر بزرگ عراق از شمال تا جنوب اين کشور، يعني موصل، بغداد و بصره است.
به اين موارد بايد کشاورزي و تأمين آب آشاميدني صدها روستا را هم اضافه کرد. به غير از اين، رودخانه دجله در انتهاي مسير خود به رودخانه اروند مي پيوندد و اصلي ترين محل تأمين آب يکي از بزرگ ترين تالاب هاي خاورميانه يعني هورالعظيم است. همين جا نقطه اي است که ايران از اين سد در ترکيه آسيب مي بيند.
کم شدن آب ورودي به هورالعظيم يعني خشک شدن بخش بيشتري از اين تالاب و اين موضوع مساوي است با افزايش شديد حجم گردوغبارهايي که همين الان هم استان هاي غربي و جنوب غربي ايران و به ویژه خوزستان را به شدت تحت تأثير قرار مي دهند.
البته اثر مخرب اين سد غول پيکر فقط اين مورد نيست، کاهش حجم آورد آب دجله يعني کاهش کشاورزي و رطوبت خاک در عراق و همين هم يعني افزايش گردوغبارهاي بلندشده از سرزمين مرکزي اين کشور همسايه ايران.
مجموعه تبعات سد ايليسو و خبر آب گيري اش باعث شد موج بلندي از واکنش ها در روزهاي اخير نسبت به آن از ترکيه تا عراق و ايران آغاز شود.
واکنش ها در عراق
در عراق که بيشترين آسيب را از اين سازه ترسناک خواهد ديد، هم فعالان سياسي و حقوقي و هم مردم عادي در شبکه هاي اجتماعي شروع به انتقاد از دولت ترکيه کرده اند. برخي کاربران عراقي حتي در واکنش به کاهش شديد سطح رودخانه دجله در نتيجه شروع آب گيري سد ايليسو در عراق فراخوان تحريم کالاهاي ترکيه و تحت فشارگذاشتن آنکارا از طريق اقتصادي را پيشنهاد داده اند.
گزارش هاي رسمي وزارت برنامه ريزي عراق حاکي از آن است که حجم تبادلات تجاري بين دو کشور در 2017 در حد 10 ميليارد دلار بوده است، اما سفير عراق در ترکيه همين هفته گذشته در اظهاراتي حجم اين مبادلات را بين 17 تا 23 ميليارد دلار اعلام کرد.
حيدر العبادي، نخست وزير عراق، هم در يک کنفرانس خبري درباره تنش جديد بين آنکارا و بغداد اعلام کرد: دولت ترکيه عمدا در زماني اقدام به پرکردن سد ايليسو کرد که ما در آن زمان از آنها خواسته بوديم که اين سد را پر نکنند؛ اين موضوع، موضوع سياسي و انتخاباتي است، زيرا ترکيه مي خواهد از آن براي کسب آراي کشاورزان خود استفاده کند.
علاوه بر اين، تعدادي از رهبران و شخصيت هاي سياسي عراقي پيشنهاد داده اند اين مناقشه آبي ميان ترکيه و عراق را بايد در ابعاد بين المللي پيگيري کرد. هرچند گفته مي شود به دليل آنکه ميان بغداد و آنکار هيچ گونه معاهده و توافق نامه اي در اين زمينه وجود ندارد پيگيري حقوقي ماجرا در ابعاد بين المللي چاره ساز نخواهد بود.
در همين شرايط و پس از بالاگرفتن موج اعتراضات و واکنش ها نسبت به اين اقدام دولت ترکيه و خبر شروع آب گيري سد ايليسو منجر به کاهش چشمگير حجم آب ورودي رودخانه دجله به عراق شده است. <<فاتح يلدز>>، سفير ترکيه در بغداد، در واکنش در توييتر خود توضيحاتي دراين باره نوشت و مدعي شد: آنکارا با هماهنگي عراق، آب گيري سد را آغاز کرده است.
به گزارش ايرنا، ترجمه نوشته هاي سفير ترکيه در عراق دراين باره به اين شرح است: <<ترکيه هرگز گامي بدون رايزني با همسايه خود (عراق) و چگونگي کمک کردن به آن برنمي دارد و اين اقدام تازه (آب گيري سد ايليسو) نيز با مشورت همسايه اش صورت گرفته است. ترکيه اقدامات مشترک را بعد از اين مرحله بررسي کرده و طرف عراقي نيز از انگيزه هاي اين اقدام با آنکارا هم رأي است.
يلدز درباره اعتراضات صورت گرفته گفت که همه اين شکوه ها و نامه هاي اعتراضي عراق را به آنکارا انتقال مي دهد. سفير ترکيه در بغداد خطاب به مردم عراق گفت که ترکيه ديدگاه خود را در زمينه همکاري دوجانبه -هنگامي که آب گيري را به تعويق انداخت- به طرف عراقي بيان کرده بود و به تازگی نيز قبل از شروع آب گيري، اين موضوع را مجدد مطرح کرد و به همين منظور چندي قبل، يک هيئت فني از عراق عازم ترکيه شد. يلدز در ادامه گفت که ترکيه در قضيه آب دو رودخانه دجله و فرات و مديريت آن به صورت صحيح، در کنار مطالبات مردم عراق است، زيرا آن را جزء آب هاي مشترک مي داند.
واکنش ها در ترکيه
بر اساس اخبار منتشرشده، ترکيه در پي پيش بيني اعتراضات مردم و مقامات عراق، آب گيري ايليسو را به شکلي بي سروصدا از روز جمعه يک هفته پيش آغاز کرد. مقامات ترکيه مي گويند اين سد پروژه اي مهم براي تأمين انرژي کشور ترکيه است و با هدف توليد انرژي برقابي احداث شده و پس از آب گيري کامل، مشکلي براي جريان آب رودخانه دجله ايجاد نخواهد کرد.
آن طور که ايرنا از آنکارا گزارش داده است، بر اساس برنامه زمان بندي شده، قرار بود اين سد در مدت سه سال آب گيري شود و به اين طريق جريان آب رودخانه قطع نشود ولي دولت ترکيه در نظر دارد در مدت يک سال اين سد را آب گيري کند که اين مسئله در کنار کاهش دبي آب دجله در پي خشک سالي، موجب بروز نگراني مردم عراق و کاهش آب در پايين دست سد شده است.
مراد آجو، مديرکل امور آب دولتي ترکيه، نيز در گفت وگو با خبرگزاري آناتولي ترکيه اعلام کرد که اين سد با هدف توليد انرژي برقابي احداث شده و برق توليدشده توسط نيروگاه سد، سالانه بالغ بر 1.5 ميليارد دلار درآمد براي اقتصاد ترکيه خواهد داشت.
وي اضافه کرد: ارتفاع اين سد از بستر رودخانه 135 بوده و با شش توربين توليد برق و نيروگاه نصب شده آن به قدرت هزارو 200 مگاوات، قادر است سالانه چهارميلياردو 120 ميليون کيلووات ساعت برق توليد کند که با راه اندازي کامل نيروگاه نصب شده اين سد، چهار درصد انرژي برقابي ترکيه از طريق نيروگاه اين سد تأمين و توليد خواهد شد و به همين علت اين پروژه براي ترکيه بسيار مهم و حياتي است. اين پروژه با صرف 1.5 ميليارد يورو احداث شده و در مدت زمان کوتاهي هزينه صرف شده را از طريق توليد انرژي برق جبران خواهد کرد.
با اين همه آغاز آب گيري و مراحل ساخت اين سد حتي در خود کشور ترکيه هم اعتراضات و واکنش هايي را به دنبال داشته است و اين طور نيست که آنجا هم همه موافق اين پروژه باشند. فعالان محيط زيستي و همچنين مردم حدود 200 روستايي که با آغاز آب گيري سد زير آب خواهند رفت و مجبور هستند به اجبار خانه و کاشانه صدهاساله خود را ترک کنند، از جمله معترضان به اين سد در ترکيه هستند.
به عنوان مثال ارجان ايبوگا، عضو جنبش اكولوژيكي مزوپوتاميا و نجات روستاي حسن كيف که با آب گيري سد زير آب خواهد رفت، در واکنش به خبرهاي منتشرشده در اين باره در گفت وگويي اطلاعات دقيقي درباره آن داده است.
محمد درويش کارشناس محيط زيست که خود از جمله افرادي است که در زمينه اعتراض به اين سد کارزار نجات ميانرودان را آغاز کرده و تاکنون امضاي نزديک به 150 هزار نفر را در اعتراض به ساخت سد ايليسو جمع کرده است، متن اين گفت وگو را در کانالش منتشر کرد.
اين فعال محيط زيستي اهل ترکيه در پاسخ به اين سؤال که <<آيا اين صحت دارد كه ساخت سد ايليسو به اتمام رسيده و آب گيري آغاز شده است؟>> گفته: <<خير، اين خبر آن گونه که منتشر شده، درست نيست.
اما اين بيانيه كه آب گيري آغاز شده، بيشتر پروپاگاندا و ترفندي تبليغاتي تلقي مي شود؛ به ويژه آنکه انتخابات هم در تركيه در راه است. در حقيقت، بيش از همه دولت ترکيه با اين ترفند مي خواهد مقاومت مردمي در برابر سد ايليسو را بشکند>>.
او همچنين درباره جابه جايي ساكنان دره دجله نيز اين طور گفت: <<تا امروز تنها روستاي ايليسو جابه جا شده كه آن هم در سال ٢٠١٠ بوده. ١٩٨ روستاي ديگر و حسن كيف هنوز ساكنان عادي خود را دارند. پروسه پرداخت غرامت هنوز به پايان نرسيده.
صدها شكايت عليه كوچ اجباري هنوز در جريان است. در نزديكي حسن كيف پل بزرگي بر دجله در حال ساخته شدن است. كارگران ساختماني به ما خبر داده اند كه هنوز يك سال ديگر تا پايان ساخت آن زمان لازم است. چيزي كه مي تواند رخ دهد، اين است كه در طول هفته ها يا ماه هاي آينده مخزن سد را براي چند متر پر كنند و اين كار را به عنوان آغاز آب گيري به نمايش بگذارند>>.
وي همچنين درباره اينکه عواقب پروژه ايليسو براي آبرساني در عراق نيز گفت: <<پس از پايان ساخت سد و آب گيري آن بايد انتظار عواقبي بسيار جدي داشت. دجله آب مورد نياز براي كشاورزي را در اختيار عراقي ها مي گذارد. بدون آب دجله در واقع هيچ گونه امكان كشاورزي در عراق وجود نخواهد داشت. اگر ايليسو و در ادامه پروژه هاي سد و آبياري در شمال كردستان توسط دولت تركيه به اتمام برسد، عراق 45 درصد كمتر از پيش آب در اختيار خواهد داشت. از طرفي دجله آب شرب شهرهاي بزرگ در عراق -بغداد، موصل و بصره- را تضمين مي كند. آب هاي زيرزميني در عراق چنين ظرفيتي را براي اين كار ندارند>>.
واکنش ها در ايران
اعتراضات به ساخت اين سد در ايران مدت هاست كه آغاز شده و کارزار نجات ميانرودان که محمد درويش پيگيري مي کند، هم يکي از اين واکنش هاست.
يک سال پيش و در تير ماه سال 96 حسن روحاني رئيس جمهور ايران در همايش بين المللي <<مقابله با گردوغبار>> که با حضور مسئولان و نمايندگان سازمان ملل متحد، وزرا و نمايندگان ٤٣ کشور و مقامات و مسئولان داخلي در سالن اجلاس سران تهران برگزار شد، در انتقادات و اعتراضاتي صريح به سدسازي در ترکيه و افغانستان با اشاره به اينكه سدسازي بدون درنظرگرفتن آثار زيست محيطي، براي آينده منطقه خطرناك است، گفت: <<بايد احداث سد بدون مطالعات زيست محيطي متوقف شود، اينكه در كشور همسايه ما طرح 22 سد بزرگ در جريان است، مي تواند تأثيرات مخربي در فرات و دجله بگذارد و در سايه آن عراق، ايران و ساير كشورها را تحت تأثير قرار دهد>>.
روحاني گفت: <<هم كشورهاي منطقه و هم سازمان هاي بين المللي در اين زمينه مسئوليت دارند و نمي توانيم در برابر آنچه محيط زيست ما را تخريب مي كند بي تفاوت باشيم>>.
در روزهاي گذشته خبرها درباره آغاز آب گيري سد ايليسو در رسانه هاي ايراني بازتاب زيادي داشته است.
با اين حال به دليل هم زمان شدن خبر آب گيري با تعطيلات طولاني مدت هفته گذشته کمتر واکنش رسمي در اين باره را شاهد بوديم، بايد ديد از امروز که اولين روز کاري پس از انتشار اين خبر است، مسئولان و مقامات رسمي دولتي در ايران به اين موضوع چه واکنشي نشان خواهند داد.