از میدان نفتون تا میدان بهارستان

چهاردهم امرداد، سالروز صدور فرمان مشروطیت در ایران به سال۱۲۸۵خورشیدی است. مظفرالدین شاه قاجار،همچنین پنج سال قبل از آن و به تاریخ هفتم خرداد۱۲۸۰خورشیدی، امتیازنامه نفت دارسی را نیز امضا نموده بود تا دو رویداد مهم؛ تلاش برای استقرار نظام مشروطیت و تلاش برای اکتشاف نفت، بصورت همزمان در سرزمین ایران اتفاق بیفتند.

همزمان با حضور”رینولدز”و گروه کاوشگران در کوه تپه های جنوب و جنوب غرب ایران،در دارالخلافه ی تهران و طبق نظامنامه ای که برای نخستین دوره ی انتخابات مجلس شورای ملی تهیه شد،انتخابات بر اساس جایگاه‌ اجتماعی شهروندان و به صورت طبقاتی انجام گردید.

بدین ترتیب،شش گروه دارای”حق انتخاب شدن”معرفی شدند که عبارت بودند از:شاهزادگان و درباریان،روحانیان و طلاب،اشراف و اعیان،تاجرانی که مکان مشخصی برای کسب داشتند،ملاکینی که زمین هایشان حداقل ۱۰۰۰تومان ارزش داشت و استادکاران دارای مغازه یا همان اصناف.به تبع این حق انتخاب شدن،رای دهندگان نیز محدود به همین شش گروه بوده و زنان،کارگران،شاگردان اصناف و دهقان ‌های روستایی حق رای نداشتند.در چنین فضایی نخستین دوره انتخابات مجلس شورای ملی برگزار و با اعلام نتایج،دوره نخست این مجلس در چهاردهمین روز از مهرماه سال۱۲۸۵ تشکیل گردید.گروه رینولدز و کاوشگران نفت به کوه تپه های مسجدسلیمان رسیده و کارهای اکتشافی خود را آغاز کرده بودند که خبر تشکیل مجلس شورای ملی منتشر شد.

مظفرالدین شاه قاجار چند روز پس از امضای آن،در دوازدهمین روز از دیماه۱۲۸۵ از دنیا رفت و جای خود را به فرزندش محمدعلی شاه داد.در شرایطی که فرسخ ها دورتر از دارالخلافه،حرکت مته حفاری در کوه تپه های مسجد سلیمان و در جستجوی نفت ادامه داشت.

می دانیم که مجمد علی شاه از آغاز با نظام و مجلس مشروطه مخالف بود و سرانجام نیز در تیرماه۱۲۸۷خورشیدی با به توپ بستنش به عمر مجلس اول پایان داد.برای اینکه بیشتر با تطبیق دو موضوع نفت و مشروطه آشنا شویم،کافی است به یاد بیاوریم که پنجم خرداد۱۲۸۷ با فوران نفت از چاه شماره یک مسجدسلیمان،امتیازنامه نفت دارسی نیز به نتیجه و سوددهی اقتصادی رسید و یک هفته پس از آن مجلس به فرمان محمدعلی شاه و بدست لیاخوف روس به توپ بسته شد!

واگذاری امتیاز نفت به دارسی مخالف قابل توجهی نداشت.بر اساس بررسی بعمل آمده نخستین روزنامه و تا مدتها تنها روزنامه ای که به مخالفت با امتیاز دارسی پرداخت، روزنامه (ندای)جنوب محمدباقر تنگستانی است ک روزنامه خود را در ۱۲۸۷خورشیدی پایه ریزی کرد.(۱)

پرسش روشن این است که نخستین مجلس شورای ملی،علیرغم عمرکوتاه و نافرجام خود چرا نسبت به موضوع قرارداد دارسی بی توجه یا حداقل کم توجه بود و علیرغم اینکه طبق قانون اساسی که خود مصوب کرده بود،می توانست مانع آن شده یا حداقل ناظر آن باشد، دخالتی در این زمینه نکرد؟!

برای پاسخ به این پرسش اساسی،باید نگاهی داشته باشیم به اسنادی که مرحوم "حسن معاصر”در پژوهش ارزشمند خود برای آیندگان به یادگار گذاشته است.حسن معاصر متولد سال ۱۲۷۸خورشیدی در کرمان و متوفی به تاریخ ۱۹امرداد ۱۳۵۸ در تهران،تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در مدرسه احمدی و مدرسه مرسلین انگلیس در کرمان به پایان رساند،سپس عازم تهران شد و در سال ۱۳۰۲ وارد خدمت دولت شد و در وزارت دارائی به عنوان مترجم انگلیسی به کار مشغول شد.در سال ۱۳۰۶ و در زمان علی اکبر داور وارد خدمت دادگستری شد و تا بازنشستگی به خدمت ادامه داد.او پس از بازنشستگی و در سال ۱۳۴۲ به منظور مطالعه در سیستم قضائی انگلستان،مسافرتی به آن کشور نمود و ضمن این مطالعه در مدت حدود شش ماه اقامت در لندن،با استفاده از قانون مخصوص حفظ اسناد دولتی انگلستان،در صدد مطالعه اسناد و گزارش‌ های مربوط به استقرار مشروطیت در ایران که از طرف وزرای مختار وقت انگلستان در تهران به وزارت امور خارجه در لندن فرستاده می‌ شد،برآمد و پس از مطالعه و تهیه کپی از آن‌ ها،در بازگشت کتابی با عنوان؛«تاریخ استقرار مشروطیت در ایران»(مستخرجه از اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان)تألیف نمود که چاپ اول آن در سال ۱۳۴۸ توسط انتشارات ابن سینا و چاپ دوم آن نیز در سال ۱۳۵۳ منتشر گردید.این کتاب یکی از منابع مستند و گویا درباره ی تاریخ مشروطیت در ایران است و پاسخ پرسش ما نیز در بین همین اسناد نهفته است،آنجا که وزارت امور خارجه،گزارش وزیر مختار انگلستان در تهران به انضمام یادداشت”ادوارد کتابچی”،فرزند”آنتوان کتابچی خان”،ارمنی معروف و دلال عقد قرارداد نفت دارسی را برای”جان ریچارد پریس”،کنسول انگلیس در اصفهان ارسال و ادوارد کتابچی را از زبان وزیر مختار انگلیس در تهران این گونه معرفی می کند؛؛مسیو کتابچی در تمهید مقدمات و ترتیب کار برای اینکه موضوع نفت موجب مخالفت مجلس شورای ملی نگردد،خدمات معتنابهی انجام داده است؛؛

متن کامل سند بدین شرح است:

؛؛شماره۴۱ وزارت امور خارجه ۱۱آوریل۱۹۰۷(۱۰۹۸۸)از وزارت خارجه به آقای پریس. آقای محترم؛بنا به دستور جناب سر ادوارد گری،وزیر امور خارجه، بدینوسیله رونوشت نامه آقای ادوارد کتابچی را درباره مشکلاتی که سندیکای امتیاز اکتشافات نفتی در انجام عملیات خود با آن مواجه می گردند،به پیوست ارسال می دارد.

این نامه،ضمیمه یادداشتی از طرف وزیر مختار دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان در تهران ارسال گردیده است.وزیر مختار نامبرده در یادداشت خود می نویسد،مسیو کتابچی در تمهید مقدمات و ترتیب کار برای اینکه موضوع نفت موجب مخالفت مجلس شورای ملی نگردد خدمات معتنابهی انجام داده است.سر سیسیل اسپرینگ رایس معتقد است که اظهار نظر مسیو کتابچی در این مورد تا اندازه ای درست است آنجا که می گوید مصلحت در این است که مداخله سفارت انگلیس بعنوان آخرین توسل محفوظ بماند و اینکه نبایستی به احترام امضای خوانین بختیاری نسبت به قرارداد اعتماد زیادی نمود؛؛(۲)

اصل نامه وزیر مختار انگلستان در تهران نیز بدین شرح در سند شماره۴۹کتاب آقای معاصر آمده است:

؛؛تاریخ وصول۱آوریل(شماره۱۰۹۸۸)از سر اسپرینگ رایس به سر ادوارد گری،تهران ۲۲مارس ۱۹۰۷٫آقای محترم،عطف به نامه سابق درباره امتیاز نفت دارسی،محترما بدینوسیله یادداشتی را که آقای ادوارد کتابچی درباره مشکلاتی که کمپانی مزبور اینک در جریان تعقیب کارهای شرکت با آن مواجه می گردد تنظیم نموده است،به پیوست تقدیم می دارد.آقای کتابچی که عهده دار این نامه می باشد در ترتیب دادن کارها برای اینکه موضوع امتیاز نفت موجب مخالفت مجلس شورای ایران نگردد،خدمات معتنابهی انجام داده است؛؛

وزیر مختار انگلیس در عین حال به طماع بودن فرزند آنتوان کتابچی نیز اشاره کرده و می نویسد:

شکی نیست که وی (ادوارد کتابچی) اشتیاق دارد که بعنوان نمانیده ایران به استخدام شرکت درآید.آقای پریس بهتر از اینجانب می توانند راجع به مصلحت بودن چنین انتصابی قضاوت نمایند و از این رو در این مورد اظهار نظری نمی نمایم.در عین حال،اظهارات مشاراالیه درباره اینکه مصلحت در این است که مداخله سفارت دولت اعلیحضرت پادشاهی انگلستان در این مورد بعنوان آخرین علاج محفوظ بماند و اینکه اعتماد چندانی نباید به احترام امضای خوانین بختیاری نسبت به قراردادشان نمود تا حدی درست بنظر می رسد.اینجانب گفتگوهایی با”شجاع السلطان”که مخالف اصلی امتیاز مزبور می باشد بعمل آورده ام،لیکن وارد جزئیات امر نشده و فقط اظهار نمودم که هرگاه بر اثر مخالفت روسای بختیاری،فعالیت و عمل امتیاز نفت متروک بماند،خود آنها بیش از هرکس دیگر زیان خواهند دید.با تقدیم احترامات-امضا-سیسیل اسپرینگ رایس؛؛(۳)

یادداشت ادوارد کتابچی درباره امور کمپانی نفت دارسی در ایران اما،واجد نکات دیگری نیز علاوه بر کنترل مجلس شورای ملی برای عدم مخالفت با امتیازنامه دارسی،هست.

کتابچی در عین اینکه منافع شخصی و مالی خود را در این زمینه غیرمستقیم بیان و دنبال می کند به دو نکته دیگر با نگاهی به تعبیر امروز،آسیب شناسانه نگاه می کند.نخست؛عدم اشراف دولت مرکزی به منطقه بختیاری و خودمختاری خوانین بختیاری و در عین حال عدم پایبندی ایشان به امضای قرارداد،در صورت بروز اختلاف و دوم؛موقوفه بودن بخشی از حوزه ی جغرافیایی فعالیت اکتشافی نفت که”سادات قیری شوشتر”بدان ادعای مالکیت وقفی داشته اند!

ادوارد کتابچی در یادداشت خود که امروزه سند تاریخی ارزشمندی محسوب می شود و به لطف پژوهش مرحوم معاصر از آن مطلع هستیم نوشته است:

؛؛در مورد قرارداد منعقده بین آقای دارسی و خوانین بختیاری به طوری که دریافته ام دولت ایران خاطرنشان می نماید که قرارداد مربوز می بایست پیش از امضاء برای ملاحظه دولت ارسال می شد.بعلاوه دولت ایران به استناد اینکه منطقه مورد قرارداد مزبور شامل ناحیه ای می گردد که ظاهرا ملک دولت ایران می باشد،با قرارداد مخالفت نموده اند،حال اگر قرارداد را تصویب کنند ضمنا تصدیق نموده اند که ناحیه موضوع بحث متعلق به ایل بختیاری است.علاوه بر این ادعای دیگری ممکن است از طرف سادات شوشتر اقامه شود،زیرا قسمتی از اراضی جزو مورد قرارداد مزبور موقوفه بوده و متعلق به آنهاست.این قطعه زمین چون قهرا گرفته شده است،ممکن است روزی مورد دعوی و مرافعه واقع گردد.حال به بینیم علت این سوءتفاهم تاکنون چه بوده است؟نخست باید در نظر داشت که یکی از روسای بختیاری که بشدت با قرارداد مخالفت می ورزد،شجاع السلطان بختیاری،برادر بزرگ شهاب السلطنه ایل بیگی است.وی سال های متوالی در تبریز وابسته به شاه فعلی بوده و اکنون نیز در تهران همین موقعیت را دارد.

آیا نباید احتمال داد که مخالفت فعلی او انگیزه ای داشته باشد که برطرف ساختن آن مقرون به مصلحت می باشد؟ثانیا،کمپانی بیش از اندازه به مفاد قرارداد منعقده متکی شده است غافل از اینکه با اشخاصی سروکار دارد که با قانون و قرارداد آشنایی ندارند و همینکه اختلاف نظری پیش آید فکر می کنند که حق دارندکه به تعهدات خود پشت پا بزنند و برای پیش بردن حرف خود شروع به تهدید و باج گرفتن بنمایند.از طرف دیگر با بروز نخستین سوءتفاهم شرکت به حربه نهایی خود که در اختیار دارد،یعنی مداخله سفارت انگلیس متوسل گشته.وقتی می گویم حربه نهایی،منظورم این است که از این حربه می بایست بعنوان آخرین علاج استفاده می گردید و تا آنجائیکه ممکن بود باید از توسل به آن خودداری شده و دست آخر بعنوان تهدیدی برای سران بختیاری نگهداشته می شد.

نباید فراموش کرد که دولت ایران حتی اگر با قرارداد نظر موافق هم داشته باشد،فاقد وسایل لازم می باشد تا بطور موثری به طایفه بختیاری فشار وارد آورند.این موضوع می بایست در آغاز کار مورد بررسی قرار می گرفت و با اینکه قراردادی منعقد شده،بازهم مصلحت در این است که دوستی روسای بختیاری را با نشان دادن منافعی که بدست خواهند آورد،جلب نمود.بعلاوه جلب دوستی مشاوران محلی سران بختیاری هم سودمند است.من معتقدم که حال هم می توان بر همه این دشواری ها فایق آمد،لیکن مخارج هم دربردارد که اگر کارها بموقع انجام می شد،این موضوع پیش نمی آمد.یکی از نخستین گام هایی که باید برداشته شود تعیین نماینده ای از طرف شرکت در تهران است تا در مسایل مربوط به کمپانی با دولت ایران تماس دائم داشته باشد.در اینجا بگویم که آقای دارسی تا کنون مبالغ هنگفتی بصورت نقد و سهام بین اشخاصی که برای پیشرفت کار امتیاز کمک کرده اند تقسیم کرده است و از این رو برای رفع دشواری های کنونی هم نباید از این امر غفلت نمود.به اشخاص مزبور نشان داده شود که با کمک خود در این مورد چه سودی عایدشان خواهد شد و در نتیجه اگر موفقیت حاصل گردد،شخصا منافع بیشتری خواهند برد.اما این کار بدست شخصی که مقام رسمی دارد عملی نیست.بعلاوه شرکت کارمندی در محل ندارد که با رسوم تشریفات کشور آشنایی داشته باشد بنابراین بهتر است شخصی با تجربه کافی به آنجا گسیل گردد و وظیفه این شخص باید تولید نفوذی مساعد نسبت به مصالح و منافع دارسی باشد.این نماینده با چنین منظوری باید دارای فرامینی از طرف دولت ایران،بعنوان مقامات محلی باشد که به موجب این فرامین بوی اختیار داده شده باشد که هرگونه اختلافی را بین شرکت و اهالی محل وجود دارد و یا ممکن است در آینده پیش آید،حل و فصل نماید.

اجمالا اینکه،او بایستی بین مقامات محلی،کمپانی و خوانین بختیاری و بومی ها رابط باشد بنابراین با در نظر گرفتن اوضاع فعلی کشور انجام اقدامات سریع در محل در جلب دوستی اهالی برای رفع اختلافات موثرتر از اقدام دیگر می باشد و شاید صلاح در این باشد که نادیده بگیریم که موضوع اختلاف به سفارت انگلستان محول شده است.تهران ۲۱مارس۱۹۰۷؛؛(۴)

روشن است که کتابچی در جای جای این یادداشت دارد توانمندی های خود را برای انجام چنین اموری یادآوری و در عین حال به ضرورت شل کردن کیسه ی دارسی برای پیشبرد امور از طریق جلب نظر افراد تاثیرگذار اشاره می کند!موضوع هنگامی قابل تامل تر خواهد بود که بدانیم این یادداشت در مارس۱۹۰۷ و بیش از یکسال قبل از به نتیجه رسیدن قرارداد دارسی در می۱۹۰۸میلادی نگاشته و ارسال شده است.

از پنجم خرداد۱۲۸۷خورشیدی که غرش چاه شماره یک،به نفت رسید آن را خبر داد،تا غرش توپ لیاخوف روس در "یوم التوپ” دوم تیرماه که آغاز استبداد صغیر را خبر داد، کمتر از یک ماه زمان گذشت و بختیاری ها،گروهی در راه میدان نفتون برای استخدام در کمپانی نفت بودند و گروهی سوار بر اسب در راه تهران،برای پایان استبداد صغیر محمد علی شاهی و احیای مشروطه.اکتشاف”نفت”و انقلاب”مشروطه”، دو رویداد همزمان بودند که اولی قرار بود برای ایران،توسعه و پیشرفت به ارمغان بیاورد و دومی،آزادی و حکومت قانون.دو رویدادی که بررسی و تحلیل تطبیقی آنها، از ضرورت های شناخت تاریخ معاصر ایران است