با خبر ناگهانی ترور اوباما چه کنیم؟

در پی انتشار مداوم خبرهای کذب مبنی بر درگذشت چهره‌های شناخته شده، این بار قرعه به نام حمید سبزواری افتاد؛ خبری اشتباه که علاوه بر شبکه‌های اجتماعی به برخی رسانه‌های رسمی و حتی شبکه خبر و رادیو هم کشیده شد!

انتشار این خبر نادرست آنهم در سطح گسترده، ایسنا را بر آن داشت که در گفت‌وگویی با خانواده‌ی حمید سبزواری به تکذیب این خبر بپردازد. فرزند این شاعر هم با ابراز گله‌مندی از بی‌دقتی برخی رسانه‌ها، به طرح این پرسش پرداخت که «نمی‌دانیم چرا متاسفانه برخی رسانه‌ها در انتشار خبرهای مربوط به پدرمان این‌قدر بی‌دقت عمل می‌کنند و اخبار نادرست منتشر می‌کنند؟»

رسانه‌های رسمی در حالی در انتشار خبر صبح امروز درباره‌ی حمید سبزواری با شبکه‌های اجتماعی همراه و دچار اشتباه شدند که از سوی کارشناسان رسانه بارها بر این نکته تاکید می‌شود که شبکه‌های اجتماعی به هیچ وجه نمی‌توانند جای اطلاع‌رسانی منابع موثقی چون خبرگزاری‌ها و صداوسیما را پر کنند.

«صحت خبر» مزیتی است که بارها توسط اساتید ارتباطات برای رسانه‌های رسمی برشمرده می‌شود و در شرایط که بسیاری پایان عمر خبرگزاری‌ها را نزدیک می‌بینند، تکیه بر همین ویژگی است که باعث شده بر این باور باشند که عدم رسمیت شبکه‌های اجتماعی و همچنین نیاز آنها به ارجاع و منابع معتبر، باعث می‌شود که عملاً نتوانند جایگزین خبرگزاری‌ها شوند.

خبرنگار ایسنا در گفت‌وگویی با دکتر اکبر نصراللهی لزوم اطمینان از صحت خبر برای انتشار در رسانه‌های رسمی و پرهیز از همراهی با اخبار اشتباه شبکه‌های اجتماعی را جویا شده است که این استاد ارتباطات تاکید کرد: اعتقاد مردم به رسانه مهم‌ترین سرمایه‌ی یک رسانه است. اگر قرار باشد شاخص‌هایی داشته باشیم برای اینکه ببینیم افراد حقیقی و حقوقی چقدر سرمایه دارند، برای افراد حقیقی معیار این است که چقدر ملک و سرمایه و دارایی دارند، ولی در مورد رسانه‌ها شاخص‌های مادی معیار نیستند، فقیر و غنی بودن رسانه‌ها برمی‌گردد به اینکه آن رسانه‌ها چقدر از اعتماد مردم برخوردار هستند و اگر رسانه‌ای میزان اعتماد بیشتری از مردم را داشته باشد، آن رسانه دارای سرمایه ارزشمند اعتماد است. اعتماد مردم به رسانه هم وقتی به دست می‌آید که رسانه‌ها خبرها را سریع‌تر از رسانه‌های دیگر به اطلاع‌ مردم برسانند؛ به ویژه در خبرهایی که مربوط به بحران‌هاست. اگر رسانه‌ها بتوانند خبرهای مورد نیاز را زودتر از دیگران و درست منتشر کنند اعتماد مردم و وابستگی مردم به آن رسانه بیشتر می‌شود وسرمایه‌دارتر محسوب می‌شوند و بالعکس به هر میزان که با تأخیر و با غلط انتشار دهند، اعتماد مخاطب به آن رسانه سلب می‌شود.

وی درباره این که چه می‌شود که رسانه‌ها با وجود این اصل بدیهی، گرفتار اخبار غلط و کذب می‌شوند؟ توضیح داد: این اتفاق در برخی مواقع به ذات رسانه‌ها برمی‌گردد؛ حرفه‌ای نبودن عوامل خبری، نظارت ناکافی، رقابت و عجله برای پیشی گرفتن از رقیب خودشان و رقابت ناسالم‌. در بحث ذات رسانه‌ها به عنوان مثال روزنامه فرصت و دقت بیشتری برای انتشار اخبار درست دارد؛ یعنی شتابی که در رادیو و تلویزیون است به هیچ وجه قابل مقایسه با مطبوعات نیست، یا در بحث خبرگزاری‌ها شتابی که در خبرگزاری‌ها وجود دارد، در سایر رسانه‌ها نیست؛ بنابراین ذات رسانه‌ها باعث می‌شود، برخی از آنها به دلیل اینکه مدام باید خبر منتشر کنند و اگر خبر را دیر منتشر کنند، انگشت‌نما می‌شوند و مخاطب عقب ماندن آن رسانه از جریان خبری را متوجه می‌شود، دچار اشتباه شوند.

اعلام خبر نادرست درگذشت حمید سبزواری از شبکه خبر

این استاد ارتباطات در ادامه، رقابت شدید بین رسانه‌ها را از مواردی عنوان کرد که تاثیر زیادی بر انتشار اخبار نادرست دارد و گفت: پیش از این مطبوعات و رادیو و تلویزیون ایران رقیب جدی نداشتند، اما در حال حاضر در هر حوزه‌ای با تعداد بسیار زیادی از رقبای شناخته شده و ناشناخته روبه‌رو هستیم که اخبار را در سریع‌ترین زمان ممکن تهیه می‌کنند و انتشار می‌دهند و یکی از قدرتمند‌ترین رقبا فضای مجازی اپلیکشن‌های موبایلی است. پیشرفت در این حوزه باعث شده که همه‌ی مردم وسیله ارتباط جمعی شخصی داشته باشند؛ یعنی خودشان تولیدکننده و انتشاردهنده باشند؛ این مساله باعث می‌شود در بسیاری از مواقع چون افراد حرفه‌ای نیستند اخباری به غلط منتشر کنند که خیلی هم انتظار دیگری نمی‌رود. اما در رسانه‌های رسمی چون مطبوعات، خبرگزاری‌ها و رادیو و تلویزیون چنین توقعی نداریم چون افرادی نیستند که آموزش ندیده باشند یا مسئولیتی متوجه آنها نشود. در فضای مجازی مسئولیت گریزی وجود دارد اما در رسانه‌های رسمی مسئولیت‌پذیری و منبع هم معلوم است؛ در شبکه‌های اجتماعی هویت نامعلوم است و در رسانه‌های رسمی هویت‌ها شناخته شده‌؛ بنابراین آنچه باعث اخبار نادرست روی خروجی قرار بگیرد، رقابت شدید است.

وی سپس گفت: یکی از دلایل انتشار اخبار غلط این است که افراد تسلط لازم و مهارت و دانش کافی برای مواقعی که لازم است خبری زود منتشر شود، ندارند؛ بنابراین بدون رعایت برخی ملاحظات خبر را منتشر می‌کنند.

نصراللهی با تاکید بر لزوم انتشار اخباری که منبع مطمئن دارند، یادآور شد: اعتمادی به این ندارم که خبر حتما باید دو منبع داشته باشد،‌ اگر منبع خبر درست باشد، نیازی به دو منبع نیست؛ به عنوان مثال در ارتباط با انتشار خبر ترور یک فرد یا مرگ طبیعی یک فرد یا وقوع زلزله و سیل، کافی است منبع مرتبط با آن موضوع را پیدا کنید. در مورد ترور منبع رسمی پلیس است، اما اگر از افرادی عادی درباره ترور یا حادثه بپرسیم باید از منابع متعدد استفاده کنیم چون شاهد عادی هستند.

او ادامه داد: اگر منبع مرتبط و مطمئن باشد، می‌توان از آن استفاده و خبر را منتشر کرد؛ به عنوان مثال در مورد سیل‌، باید ستاد بحران و هلال احمر منبع را پی‌گیری کنند و اگر از منبعی که هیچ مسئولیتی ندارد خبر را پیگیری کنی اشتباه و انتشار خبر غلط را موجب می‌شود. در برخی مواقع هم برخی از اخبار را منابع رسمی حاضر نیستند، به دلایل مختلف اعلام کنند و می‌خواهند خبر پنهان بماند یا با تاخیر منتشر کنند آنجاست که خبرنگار باید از منابع مختلف موازی استفاده کند؛ یعنی شاهدان، کارشناسان، عکس و فیلم منابع غیررسمی هستند که می‌توان در این موارد از آنها استفاده کرد.

وی گفت: مهمتر از همه تجربه رسانه‌ای و هوش و شم خبری خبرنگار است که باید مثل یک پلیس حرفه‌ای عمل کند. ممکن است به پلیس اخبار غلط بدهند ولی پلیس که حرفه‌ای باشد تحت تاثیر گزارش غلط قرار نمی‌گیرد؛ بنابراین صرفا از یک شنیده به عنوان منبع خبری استفاده نمی‌کند.

نصراللهی همچنین یادآور شد: برای اینکه یک رسانه زیر سوال نرود، باید علاوه بر اینکه از منبع مرتبط و مطلع می‌پرسد، از منابع متعدد غیررسمی هم استفاده کند؛ روش حرفه‌ای و تاکتیکی این است که شما منبع خبر را اعلام و از خودت سلب مسئولیت کنید؛ یعنی به عنوان مثال بگویی که فلان خبرگزاری یا منابع خبری نزدیک به فلان فرد، اعلام کرد که فلان اتفاق افتاد؛ اگر این خبر درست بود خب سرعت در خبر را رعایت کرده‌اید اما اگر نادرست بود آن رسانه با گفتن منبع، از خود سلب مسئولیت کرده است. سعی کنیم در بخشی از خبر هم عنوان کنیم که این رسانه در حال حاضر نمی‌تواند صحت خبر را تایید کند. با این کار، هم به نیاز مخاطب برای اطلاع از وقایع پاسخ داده‌اید وهم اینکه با یک اقدام حرفه‌ای از خود سلب مسئولیت کرده‌اید. این راهی است که همه رسانه‌های حرفه‌ای استفاده می‌کنند اما متاسفانه رسانه‌های داخلی ما کمتر از آن استفاده می‌کنند.

این مدرس ارتباطات در ادامه اظهار کرد: وقتی رسانه‌ها منبع خبر را نمی‌آورند با کذب خبر، تمام اعتبارشان را از دست می‌دهند. در موارد متعدد این اتفاق رخ داده است، چون منبع خبر را حذف کردند و خبر دروغ بوده است، مسئولیت متوجه آن رسانه شده است.

نصراللهی در عین حال گفت: با وجود اینکه یکی از راه‌های حرفه‌ای ذکر منبع خبر است، اما ما نمی‌توانیم در مورد همه خبرها این اخبار کذب را بگوییم و بعد اگر خبر تکذیب شد، بگوییم منبع را اعلام کردیم‌؛ این مساله باید در مواقع استثنایی و کم اتفاق بیفتد. اگر قرار باشد هر روز ما تبدیل به منبعی برای انتشار اخبار کذب شویم و بعد بگوییم خبر تکذیب شده، اعتبار رسانه از بین می‌رود. ضمن اینکه اگر در رسانه‌ای خبر ما به نقل از منبع تکذیب شد، رسانه‌ای حرفه‌ای است که در اعلام بعدی در سریع‌ترین زمان ممکن، خبر قبلی را به خبر جدید اضافه کند. اما متاسفانه در بعضی مواقع اخبار غلط را منتشر می‌کنیم بدون منبع یا با منبع پس از آن که تکذیب می‌شود یادآوری نمی‌کنیم که آن خبر را منتشر کردیم؛ این مساله باعث می‌شود رسانه به نادرست از اعتبار خودش بکاهد.

این استاد دانشگاه در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: در همه جای دنیا خبرهای ناگهانی اتفاق می‌افتد؛ به عنوان مثال اگر از خبر ترور اوباما مطلع شویم، خبر آنقدر مهم است که اگر دیر برویم امکان عقب ماندن آن رسانه وجود دارد و باعث می‌شود اعتبار مخاطب نسبت به آن رسانه از بین برود، اگر انتشار هم دهیم ممکن است آن خبر دروغ باشد؛ بنابراین راهی که وجود دارد این است که معتبرترین منبعی که این خبر را اعلام کرده است در ابتدای خبر بیاوریم و بعد به مخاطب بگوییم که در حال پیگیری هستیم.