اینستاگرام شوشان
شوشان تولبار
آخرین اخبار
اینستاگرام شوشان
شوشان تولبار
کد خبر: ۳۹۹۰۸
تاریخ انتشار: ۰۷ تير ۱۳۹۵ - ۱۵:۰۲
تسهیل گری و الگوی مشارکتی اجتماع محور
مهدی چلوی

امروزه پژوهش ها در زمینه آسیب های اجتماعی نشان دهنده گرایش به طرح هایی است که توسعه ذهنی را (مبتنی بر آموزش و توانمندسازی جامعه هدف) بر توسعه عینی (مبتنی بر الگوهای ثابت از بالا به پایین) مقدم می دارند، می باشد. این موضوع از آن جهت دارای اهمیت است که در کشور ایران از زمان حساس شدن دولت ها نسبت به آسیب های اجتماعی تا کنون، همواره بر اجرای طرح های مبتنی بر توسعه عینی تاکید شده است. روند مداخله اجتماعی توسعه محور صرف که از زمان انقلاب سفید و لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی که در زمان رژیم گذشته جریان یافت، در سال های پس از انقلاب به گونه ای دیگر و در قالب طرح های بهسازی روستاها و حواشی شهرها، افزایش سطح بهداشت و آموزش، بهبود ابزار و شرایط کشت و دیگر شاخص های توسعه عینی ادامه یافت. 

متاسفانه باجود همه تلاش هایی که در این زمینه صورت گرفته است، نه تنها میزان آسیب ها کاهش نیافته است، بلکه آسیب های پیشین در شکل های تحول یافته بازتولید شده اند. در گزارش وزارت کشور از آسیب های اجتماعی که به دستور مستقیم مقام معظم رهبری به انجام رسید، آسیب های طلاق، حاشیه نشینی، بی بندوباری و فساد اجتماعی، سرقت و خشونت در مرحله هشدار و بسیار بحرانی گزارش شده اند. به همین منظور ضروری است تا در زمینه روش های توسعه سیاسی و اجتماعی بازنگری اساسی صورت پذیرد و مانند بسیاری از تجربه های موفق در سطح جهان، به روش های نوین و مشارکتی اجتماع محور روی آورد.

تئوری های توسعه ای عمودی و از بالا به پایین که از دهه های 60-50 میلادی به اجرا درآمدند به دلیل اینکه توجه به ایجاد یک الگوی ثابت توسعه که در تمام جوامع قابل تسری باشد و الگویی از پیش تعیین شده و بیرونی داشتند معمولا با شکست رو برو شدند. این شکست ها بیشتر به خاطر نادیده گرفتن ظرفیت ها و چالش های محیط بومی بود، زیرا این الگوها توجهی به تفاوت های فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی جامعه هدف نداشتند و به همین سبب، این مداخله بیرونی به جای بهبود وضع موجود، به گسترده شدن بحران به دیگر بخش های جامعه می انجامید، که این بحران ها به دلیل وسعت یابی پر شتاب وضعیت کل جامعه را بغرنج تر می نمود. 

الگوهای توسعه ای بالا به پایین همزمان با طرح مارشال در بعد سیاسی، در قالب انقلاب های سبز و سفید به تغییر ساختاری و سریع جوامع محلی در آمریکای لاتین و حتی ایران پرداخت. هدف غایی اجرای این طرح ها نه بر اساس انسانمداری و حقوق شهروندان جامعه هدف، بلکه ابزاری برای پیشگیری از گرایش انسان های محروم این جوامع به ایدئولوژی مارکسیسم و دیگر مرام های انقلابی ضد سرمایه داری بود. نبود یا پایین بودن انگیزه انسان دوستانه به همراه چشم پوشی از مزیت ها و محدودیت های جوامع محلی موجبات ناکامی طرح و بازتولید بحران اجتماعی در قالب حاشیه نشینی و پیدایش طبقه های خوش نشین و لمپن پرولتاریا در کناره شهر های بزرگ گردید، که خود بحرانی بسا ژرفتر از محرومیت روستا نشینان و مناطق دور دست را باخود به همراه داشت. تدا اسکاکپل در مقاله «دولت رانتیر و اسلام شیعی» به صورت چکیده و یرواند آبراهامیان در کتاب « ایران بین دو انقلاب» بصورت مفصل به پیامدهای نامطلوب این نوع طرح ها در جامعه ایران پرداخته اند.

به موازات این ناکامی ها، تئوری پردازان توسعه اجتماعی در نهایت به این دریافت رسیدند که جراحی اجتماعی و دخالت بی ضابطه در جوامع بومی به مراتب خطرناک تر از ایستایی در وضع کنونی است، و چه بسا تاخر فرهنگی نسبت به ابزار مدرن موجبات تسری بحران به دیگر بخش های اجتماع شود. به همین منظور این دسته از پژوهشگران به نظریه های مشارکتی اجتماع محور روی آوردند که دارای الگویی از پایین به بالا،  پویا و از پیش تعیین نشده است. (البته فرایند این دگرگونی نظری و عملی خود داستانی دیگر دارد، که در این مقال نمی گنجد) در این الگو به جای پافشاری بر روی توسعه عینی، ایجاد ساختار مدرن و دادن ابزار نوین به جوامع بومی و محلی، بیشتر بر توسعه ذهنی مبتنی بر آموزش و توانمند سازی آن ها برای گذار از وضع سنتی به مدرن تلاش می کنند.

این دسته به جای دادن ابزار مدرن به جامعه هدف، بیشتر در تلاش هستند که ذهنیت مردم محلی را نسبت به زندگی دیگرگونه کنند، تا دریچه دید آن ها تغییر کرده و دیگر شیوه های ممکن زیست را که با همین امکانات موجود امکان پذیر است و می تواند منابع بیشتری را برای مردم محلی حاصل کند را پیشنهاد می کنند تا آن ها بتوانند آزادانه و در محیطی بدون هر گونه جبر، نوع زندگی بهتر را برگزیده و خود با تکیه بر منابع و مزیت های نسبی موجود بسوی شیوه جدید گام برداند. بنابراین الگوی توسعه ای مشارکتی اجتماع محور به جای به ارمغان آوردن خوشبختی برای جامعه هدف، بر توانمند سازی این جوامع برای حرکت بسوی خوشبختی پافشاری می کند. 

البته تاکید بر توسعه ذهنی به معنای نادیده انگاری توسعه عینی نیست، بلکه همواره کمینه ای از امکانات نیاز است تا ذهن ها فروخفته در ناآگاهی و محرومیت بیدار شده و به تکاپوی آسودگی و آرامش برای زندگی بپردازند. لذا در صورت احساس نیاز باید ابزارهایی برای تحرک بخشی بیشتر به جامعه هدف، مورد بهره گیری قرار گیرند. البته نباید از نظر دور داشت که این ابزار ها می بایست همزمان با فرایند آموزشی توزیع شوند وگرنه موجبات تاخر فرهنگی را پدید می آورند. این همزمانی توزیع امکانات و آموزش مردم بومی به نوعی از بایسته های توسعه متوازن است که با آهنگی خزنده و آرام، شیوه زیست جدید را نهادینه و بقای آن را تضمین می کند. چرا که در صورتی که انسانی مطالبه گر و توانمند پرورش یابد، بی شک تقاضا برای دریافت مزایا و ابزار نیز به تناسب بالا خواهد رفت، و مردم بومی درخواهند یافت که برای بهره مندی از این مزایا می بایست خود نیز گامی رو به جلو نهند و در آسودگی خود، خانواده و محله کوشا باشند.

پیش از هر چیز الگوی مشارکتی اجتماع محور با تکنیک تسهیلگری این موضوع بسیار مهم را گوشزد می کند که زندگی بهتر و آزادانه در گرو دانستن و آموزش است. همچنین این پیام را می دهد که هیچ انسانی بصورت فطری در شرایط تاریخی و اجتماعی خاص واقع نشده است، بلکه همه چیز بستگی به اقتضائات جغرافیایی، محیطی و تاریخی داشته و همواره امکان آن وجود دارد که مدل ها و سبک های بدیل زندگی به وسیله آموزش در اختیار جوامع بومی و محلی قرار گیرد و بستری ایجاد شود تا آن ها آزادانه مدل زیست اجتماعی خود را برگزینند.

هر یک از الگوهای زیست اجتماعی که شاید از سوی برخی مکاتب ساختاری و تغییر ناپذیر انگاشته شوند، در واقع بر اثر شرایط تاریخی و اجتماعی خاص پدید آمده و در ناخودآگاه اجتماعی جوامع گوناگون رسوب کرده اند، بطوری که از دید کسی که در درون دایره اجتماعی خاص زیست می کند درک این موضوع نسبتا ناممکن می شود و برای برون رفت از این شرایط می باید از ناظران بیرونی کمک گرفت. برای همین منظور است که آموزش اهمیت می یابد و شیوه های بدیل را پیش روی هر یک از جوامع قرار می دهد. البته یک جامعه شناس هیچگاه در مقام ارزش گذاری میان سبک های زیست اجتماعی بدیل ورود نمی کند، بلکه نخست وضع موجود را توصیف و در مرحله بعدی شیوه زیستی که رفاه و آسایش بیشتری را در دل خود دارد تجویز می کند.

نکته دیگری که از الگوی مشارکتی اجتماع محور باید عنوان کرد، مبحث آزادی است. این آزادی هم شامل آزاد شدن ذهن انسان از رسوب های اجتماعی و شیوه های زیست نامطلوب و آزار دهنده است، و هم آزادی انسان در گزینش شیوه زیست اجتماعی را در بر می گیرد. چرا که در فرضی که جوامعی بومی در معرض آموزش قرار گرفتند، نباید آن ها به انتخاب شیوه پیشنهادی از سوی آموزش گران اجبار شوند، هر چند که شیوه جدید زندگی مزایایی فراوان در بر داشته باشد. هدف اصلی آموزش، پرورش انسانی توانمند، خلاق و مطالبه گر است، و نه بازتولید اجباری نظمی ساختاری در قالب نوین با شهروندانی تابع و پیرو. 

همچنین این شیوه بر انسان مدار بودن و احترام به آدمی از حیث انسان به ماهو انسان تاکید دارد و نگاه ابزاری حاکم بر نظریات کلاسیک توسعه را در درون خود ندارد. انسان به صرف این که انسان است آموزش می یابد و چون انسان است آزادی شیوه زندگی خود را حفظ می کند، هرچند شیوه ای رنج آور را برگزیند.

با توضیحات بالا و نظر به حساسیت به جا و قابل درک حاکمیت نسبت به آسیب های اجتماعی موجود که به مرز بحران و هشدار رسیده اند، ضروری است که برای کنترل و مدیریت این آسیب ها از روش ها و تکنیک های نوین در سطح جهانی بهره برد، تا پیامدهای ناگوار هرگونه مداخله اجتماعی به کمترین میزان کاهش یابد.


نام:
ایمیل:
* نظر:
اینستاگرام شوشان
شوشان تولبار