" حاجی باریک او " در معرض انقراض

حسین سریعکار : سالیان درازی است مناطق بکر و طبیعت دست نخورده شمال مسجدسلیمان تا کوه های سر به فلک کشید زاگرس، مأمن زندگی گونه های جانوری و گیاهی منحصربفردی است که سالها پیش از انسان در این منطقه زندگی می کردند. موجوداتی که قدمتشان به هزاره های نخستین آغاز زندگی در این منطقه بر می گردد.

کمی بالاتر از "شط شیمبار" در منطقه ای به نام "چشمه لیمو"، یک غار باستانی وجود دارد. و در کنار این غار زیبا، چشمه ای از دل زمین می جوشد و در حوضی زیبا که با جلبک های زیبای چند هزار ساله در دل تخته سنگ های سبز رنگ قرار گرفته است، موجوداتی زندگی می کنند که چشم هر بیننده ای را محو تماشای خود می کنند. در میان این همه زیبایی، گه گاه موجودات ریز نقش و عجیبی را می بینید که از میان این تخته سنگ ها بیرون می آیند و در آب شنا می کنند؛ موجوداتی که بیشتر شبیه مارمولک های کوچک و رنگین هستند.

این تلقی قدیمی که این جانداران سمی هستند، ممکن است به بقای انها کمک کرده باشد؛ ممکن است شما هم با مشاهده خال های زرد و سیاه این سمندر، در وهله اول حتی از نوشیدن آب این چشمه هم به سبب وجود این موجودات، خودداری کنید. اما بهتر است بدانید که این موجودات ریز نقش و کوچک، تنها در محیط هایی زندگی می کنند که آلودگی آب و زمین تقریباً صفر باشد. به عبارت دیگر، این جانداران، تنها در آبی شنا می کنند که میزان آلودگی موجود در آن بسیار اندک و نزدیک به صفر باشد.

این سمندر های زیبا را "سمندر لرستانی" می نامند که بیشترین زیستگاه های آنها در شمال خوزستان قرار دارد. پیش از این، فعالان محیط زیست خوزستان از کشف اين گونه ی بسيار زيبا و حائز اهميت جهاني در ارتفاعات منطقه شكار ممنوع شو و لندر مشرف بر روستاي اولاد واقع در دهستان آبژدان شهرستان انديكا (منطقه مسجدسليمان) خبر داده بودند. که اینک با کشف یک زیستگاه جدید از سوی دوستداران محیط زیست در "غار و چشمه لیمو" در بالای شط شیمبار، در شهرستان مسجدسلیمان منطقه جدیدی نیز بر فهرست زیستگاه های این گونه منحصر بفرد و در حال انقراض افزوده شد.

"سمندر لرستانی" با نام علمی Neurergus Kaiseri یکی از هفت گونه سمندر شناخته شده در ايران است. اين جانور با نام هاي سمندر نارنجي، قيصري، امپراتور و سمندر كوهستاني لرستان نیز شناخته می شود. نامهای محلی آن در بین مردم بختیاری، عبارتند از: "حاجی باریک آب"، "مارمولك رنگي" و "وفقی".

"حاجی باریک او" یا سمندر لرستانی، دارای سری کوچک و چشمانی سیاه و برآمده در روی سر می باشد. سطح زیرین بدن به رنگ نارنجی متمایل به قرمز و سطح پشتی دارای زمینه سیاه براق و لکه های نارنجی همراه با خال های سفید و لکه های سیاه و سفید خال مانند بر روی دم و پاها است که رنگ نارنجی با آن مخلوط شده است.

از نظر پراكنش جهاني، بومی ایران (Endemic) است و در جنوب لرستان و شمال خوزستان پراکنش دارد و بطور کلی زیستگاه های باقیمانده این سمندر محدود می باشد.

از نظر وضعیت حفاظتی، در فهرست سرخ IUCN قرار دارد و یک گونه ی در آستانه انقراض تلقی می شود و در آینده نزدیک با این روند کاهش جمعیت در طبیعت، منقرض خواهد شد. كنوانسيون منع تجارت گونه هاي گياهي و جانوري در معرض خطر انقراض، خريد و فروش اين گونه را در ايران و ساير كشورهاي جهان از سال ۲۰۱۰ ممنوع اعلام كرده است.

مهمترين مناطق زیست سمندر لرستانی در جنوب استان لرستان شامل مناطق کول سات، وژن آب و کوه شاداب و در شمال استان خوزستان شامل آبشار شوی در حوالی روستای شوی، دژ محمدعلی خان در منطقه شکار ممنوع هفت تنان واقع در شهرستان دزفول، کوه حاجی باریکاب و منطقه مازو و دورق در بخش الوار گرمسیری شهرستان اندیمشک می باشد. و اکنون با کشف زیستگاه جدید این گونه ی منحصربفرد در منطقه شط شیمبار، امیدواری نسبت به حفظ این گونه در حال انقراض افزایش یافته است.

از سوی دیگر، آبگیری مرحله دوم و سوم سد گتوند علیا و نگرانی کارشناسان مستقل از تاثیر احتمالی معدن نمک سد گتوند بر سفره های آب زیرزمینی منطقه، موجب این نگرانی شده است که آب های زلال محل زیستگاه "حاجی باریک او" در مسجدسلیمان آلوده به املاح شوند و حیات این گونه ی در حال انقراض را به خطر بیاندازد. که در این زمینه لازم است کارشناسان مستقل به بررسی تاثیرات آبگیری سد گتوند علیا بر زیستگاه این سمندر منحصربفرد بپردازند و در صورت جدی بودن تهدیدها، برای جلوگیری از انقراض این گونه، اقدامات لازم را به عمل آورند.

آقاي تورج همتي مدیرکل حفاظت ازمحیط زیست خوزستان، چندی پیش در اظهارنظری، مهمترین عوامل تهديد كننده زيستگاه اين گونه را تخریب چشمه ها و بهره برداری های غیر اصولی از چشمه ها، زنده گیری و صید غیر مجاز و عرضه و فروش، آلودگی آبها (چشمه ها و آبشارها) و یکی از مهمترین عوامل کاهش نسل این دوزیست را در سالهای اخیر زنده گیری و قاچاق آن به بازارهای شهرهای بزرگ و حتی خارج از کشور عنوان كرده بود.

تورج همتی، گفت: متأسفانه برخی از افراد سودجو، مبادرت به زنده گیری این گونه و خروج آن از زیستگاه و عرضه و فروش مي نمایند. اين گونه چند سالی است که در کنار ماهی قرمز (ماهي عيدي) و سر سفره هفت سین برخی شهرهای بزرگ جاي گرفته است و افراد سودجو اقدام به زنده گیری و خرید و فروش آن می نمایند و قاچاق این گونه مهم به خارج از کشور نیز جهت مطالعات و نمونه گیری ژنتیک و … توسط مؤسسات علمی، تحقیقاتی خارجی صورت می پذیرد.

وي ياد آوري كرد: ایستگاه های راه آهن ناحیه زاگرس مرکزی بویژه ایستگاه راه آهن تله رنگ، شهبازان و تنگ پنج مهمترین مبادی قاچاق و انتقال سمندر می باشند و افرادي كه مبادرت به صيد و زنده گيري مي نمايند مردم محلی نيستند چون این گونه برای مردمي كه در حاشيه زيستگاه اين جانور زندگي مي كنند قداست خاصي دارد.

مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان شناسایی و مطالعه دقیق زیستگاه های سمندر (شناسایی چشمه ها و آبشارها)، احداث پاسگاه محیط بانی در محدوده های حساس نظیر آبشار شوی جهت نظارت لازم، آموزش جوامع محلی، اطلاع رسانی لازم به مسئولین ذيربط بويژه ایستگاه های راه آهن و پلیس راه آهن و شناسایی محدوده های ارزشمند زیستی و آگهی مناطق حائز اهميت دارای جمعیت بالا تحت عنوان مناطق حفاظت شده را از جمله مهمترين اقدامات لازم در زمينه حفاظت و احياء سمندر لرستانی دانست و از افزایش اقدامات حفاظتی در سال 1391 خبر داد.