مواظب باشیم کشاورز "دلال" نشود

سال گذشته همین وقت تمامی اظهارنظر‌ها درباره ذخایر آبی هشداردهنده بود. ایران در سال ۹۷ خشک‌ترین سال خود طی نیم قرن اخیر را تجربه کرد. با بارندگی‌های سیل‌آسای ابتدای امسال ورق برگشت و هر چند سیل به چندین استان خسارت وارد آورد، اما ذخایر آبی غنی شدند و امید‌واری‌ها درباره بهبود وضعیت کشاورزی بیشتر شد. بالا رفتن قیمت محصولات کشاورزی نیز مزید بر علت شد تا خیلی‌ها بگویند سال ۹۸ نان کشاورزان در روغن است. از تعبیر اغراق‌آمیز «در روغن بودن نان» که بگذریم، شرایط پیش آمده می‌توانست به نفع کشاورزان تمام شود و آنها بعد سال‌ها خشکسالی نفسی تازه کنند، اما برخی اتفاقات باعث شد افزایش سود حوزه کشاورزی به جیب کشاورزان نرود.

سیل ابتدای امسال خسارت‌های زیادی به زمین‌های کشاورزی در چند استانی وارد کرد که اقتصاد آن شدیدا وابسته به کشاورزی است. با وجود این، وجود آب برای کشت تابستانه این امید را به وجود آورد که افزایش محصول خسارت‌ها را جبران کنند. مشکل بعدی وقتی به وجود آمد که برخی محصولات کشاورزی دچار نوسانات شدید قیمتی شدند. این اتفاق باعث اتخاذ تصمیماتی نظیر ممنوعیت صادرات شد که در نهایت به ضرر برخی از کشاورزان بود. مانع دیگری که باعث شد سود بهبود وضعیت حوزه کشاورزی به کشاورزان نرسد یک مشکل قدیمی بود: جولان دلالان در حوزه کشاورزی.

آمار دقیقی از میزان تولیدات کشاورزی در سال ۹۸ که مقارن با بارش‌های بی‌سابقه‌ای در ایران بود، منتشر نشده، اما برخی آمار‌های موردی و پیش‌بینی‌های صورت گرفته حکایت از افزایش تولید دارد.

خرداد امسال محمود حجتی (وزیر جهاد کشاورزی) از افزایش تولید محصولات کشاورزی در سال ۹۸‌ــ‌۹۷ به‌علت بارش‌های اخیر خبر داد.

افزایش قیمت برخی محصولات کشاورزی نیز کشاورزان را ترغیب کرد کار کاشت و برداشت را جدی‌تر دنبال کنند. این در حالی است که مشکل مهم در حوزه کشاورزی که مسئولان از آن با عنوان تکمیل نبودن زنجیره تولید یاد می‌کنند و رسانه‌ها علاقه‌مندند از تعبیر کوتاه کردن دست دلالان برای آن استفاده کنند، همچنان وجود دارد. دلالی در حوزه کشاورزی به انحای مختلف صورت می‌گیرد که شاید ساده‌ترین و البته شایع‌ترین آنها خرید محصول کشاورزی در مزرعه با قیمتی پایین و فروش آن در بازار میوه و تره بار با قیمتی بالا باشد. گزارشی که تیر امسال منتشر شده نشان می‌دهد تفاوت قیمت محصولات کشاورزی از محل تولید تا مصرف گاه تا سه و حتی چهار برابر می‌رسد. برای مثال گیلاسی که در مغازه گاه تا کیلویی ۲۰ هزار تومان هم قیمت می‌خورد، در باغ‌های لرستان تنها هر کیلو شش هزار تومان قیمت دارد. یا هر کیلو آلوی قرمز در مغازه بین ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان قیمت دارد، اما این محصول از کشاورز هر کیلو سه هزار تومان خریده می‌شود.

دلالی در حوزه کشاورزی به انحای مختلف صورت می‌گیرد که شاید ساده‌ترین و البته شایع‌ترین آنها خرید محصول کشاورزی در مزرعه با قیمتی پایین و فروش آن در بازار میوه و تره بار با قیمتی بالا باشد.

همانطور که عنوان شد این نوع ساده دلالی است که برای وجود آن توجیهاتی وجود دارد. شاید هزینه حمل و نقل یا خدماتی که برای فروش ارائه می‌شود بخشی از افزایش قیمت را توجیه کند. موارد دیگری از دلالی هست که در آن از شیوه‌های ناجوانمردانه استفاده می‌شود؛ از احتکار گرفته تا دامپینگ. این همان بخشی است که خیلی وقت‌ها داد مسئولان را درمی‌آورد. در مواردی که یک محصول کشاورزی یا باغی گران می‌شود، رسانه‌ها سراغ مسئولان وزارت جهاد کشاورزی می‌روند و از آنها می‌پرسند دلیل گرانی چیست؟ آنها نیز گاهی از کوره درمی‌روند و با اعتراف به وجود دلالی در بازار، از روند‌هایی که وجود دارد و تنظیم بازار را به هم می‌ریزد شدیدا انتقاد می‌کنند. نمونه آن واکنش اخیر وزیر کشاورزی به گرانی سیب‌زمینی بود. حجتی گفت: توزیع که دست ما نیست. آیا باید در مغازه‌ها ما بایستیم؟

«شکل‌گیری زنجیره تولید با مشارکت تولیدکنندگان و بهره‌برداران بخش کشاوزری، تنها راه حرکت به سوی توسعه است. این الگویی موفق در جهان است و با دنبال کردن کشاورزی از مزرعه تا سفره زمینه برای حذف دلالان کشاورزی فراهم می‌شود.»

این اظهارنظر را آبان سال ۹۶ پیش وزیر جهاد کشاورزی انجام داد است؛ دو سال قبل از همان اظهارنظر جنجالی درباره قیمت سیب‌زمینی که رسانه‌های مختلف از آن با عنوان واکنش عجیب وزیر کشاورزی به گرانی سیب‌زمینی یاد کردند. در کنار هم قرار دادن این دو نشان می‌دهد که موفقیتی در زمینه کوتاه کردن دست دلالان از حوزه کشاورزی حاصل نشده است.

سی‌ام تیر امسال، نورمحمد تربتی‌نژاد (عضو کمیسیون اجتماعی مجلس) با تاکید بر اینکه کشاورزان از افزایش قیمت محصولات کشاورزی در بازار سودی کسب نمی‌کنند، عنوان کرد: «واسطه‌ها و دلالان از خلاء‌های به وجود آمده در بازار محصولات کشاورزی بیشترین استفاده را می‌کنند.»

چاره کار چیست؟ آیا حذف دلالان ممکن نیست و باید سوخت و ساخت؟ اعتقاد تربتی‌نژاد این نیست. او می‌گوید: بر اساس قانون باید بخشی از غرفه‌های میادین میوه و تره‌بار در اختیار کشاورزان به منظور عرضه مستقیم محصولات قرار بگیرد. عرضه مستقیم محصولات کشاورزی در بازار به واقعی شدن قیمت محصولات کشاورزی و حذف واسطه‌ها کمک بسیار فراوانی می‌کند.

مهدی محبی‌زاده (رئیس نظام صنفی کشاورزی اردبیل) در گفتگو با ایلنا، درباره پیشنهاد اختصاص غرفه به کشاورزان در میادین میوه و تره‌بار می‌گوید: بی‌شک نمی‌توان به تمامی کشاورزان در میادین میوه و تره‌بار غرفه داد و به همین دلیل باید از میان کشاورزان کسانی را انتخاب کرد.

او ادامه می‌دهد: قبلا چنین کاری به صورت آزمایشی صورت گرفت، اما نتایج به دست آمده چندان مثبت نبود. چون عرضه محصولات کشاورزی در مواردی سود زیادی دارد، شاهد بودیم که برخی کشاورزان منتخب بعد از مدتی دست از کشاورزی کشیدند و به همان خرید و فروش محصولات کشاورزی پرداختند، یعنی جای اینکه دست دلالان را از حوزه عرضه محصولات کشاورزی کوتاه کنیم، آنها را تبدیل به دلال کردیم.

محبی‌زاده با تاکید بر اینکه باید مواظب باشیم کشاورزان دلال نشوند، بیان می‌کند: اصل این کار که ساز‌و‌کاری برای عرضه مستقیم محصولات کشاورزی تعبیه شود خوب است، اما این طرح که در میادین میوه و تره‌بار غرفه به کشاورزان بدهیم لزوما کار درستی نیست، مگر اینکه مولفه‌هایی درست و دقیق برای انتخاب کشاورزان داشته باشیم و نظارت‌هایی هم در این زمینه وجود داشته باشد.

رئیس نظام صنفی کشاورزی اردبیل در جواب این سوال که پس چه کار می‌توان کرد که کشاورز محصولش را مستقیما به فروش برساند، می‌گوید: طرح بهتری که می‌توان به آن اندیشید و عملیاتی کردن آن هم کار سختی نیست، دایر کردن نمایشگاه موقت محصولات کشاورزی در استان‌هاست، به گونه‌ای که تمامی کشاورزان امکان حضور در آن را داشته باشند.

او تصریح می‌کند: معمولا هر استان محصول خاص خودش را دارد و فصل برداشت آن هم مشخص است. در فصل برداشت باید کشاورزان نمونه محصول خود را در نمایشگاهی به نمایش بگذارند. خریدار باید به نمایشگاه آمده محصول را ارزیابی کند و اگر تمایل به خرید دارد به کشاورز سفارش دهد. حتی خریدار می‌تواند به مزرعه یا باغ برود و از نزدیک محصول را ارزیابی کند. منظور این است که جای فرستادن کشاورزان به بازار، خریداران واقعی، حتی مغازه‌داران را به مزرعه بفرستیم.

چون عرضه محصولات کشاورزی در مواردی سود زیادی دارد، شاهد بودیم که برخی کشاورزان منتخب بعد از مدتی دست از کشاورزی کشیدند و به همان خرید و فروش محصولات کشاورزی پرداختند، یعنی جای اینکه دست دلالان را از حوزه عرضه محصولات کشاورزی کوتاه کنیم، آنها را تبدیل به دلال کردیم.

محبی‌زاده با تاکید بر اینکه وجود دلالی در حوزه کشاورزی آفتی جدی است، می‌گوید: در هفته‌های اخیر شاهد گرانی قیمت سیب‌زمینی بودیم. این در حالی است که سیب‌زمین با قیمتی پایین از کشاورزان خریداری می‌شد. این تازه در مورد محصولی است که بازار خوبی پیدا کرده، وگرنه دلالان در مورد برخی محصولات به گونه‌ای عمل می کنند که حتی فروش آن به صرفه هم نیست.

او ادامه می دهد: دلالان بازار یک محصول را خراب می‌کنند، یعنی با القای اینکه فلان چیز مشتری ندارد کشاورز را مجبور می‌کنند با قیمتی ناچیز مثلا هر کیلو ۵۰۰ تومان محصولش را بفروشد. آن محصول را در انبار‌ها احتکار می‌کنند و دو سه ماه بعد پنج یا شش برابر قیمت می‌فروشند. قطعا باید با این گونه سوداگری‌ها برخورد کرد، اما حواس‌مان باشد شیوه برخورد‌مان درست باشد و جای حل مشکل، مشکلی به مشکلات اضافه نکنیم.

به رغم اینکه سال گذشته یکی از خشک‌ترین سال‌های نیم قرن اخیر ایران بود، ۱۲۲ میلیون تن محصول کشاورزی در ایران تولید شد. این در حالی است که میزان تولید کشاورزی در سال ۹۲، ۹۷ میلیون تن بود. سالانه پنج میلیون تن به تولیدات کشاورزی افزوده شده و پیش‌بینی می‌شود این روند سال ۹۸ نیز ادامه داشته باشد. با این همه نه تنها مشکل نوسانات قیمتی محصولات کشاورزی کمتر نشده که در یک سال اخیر شدید‌ترین نوسانات قیمتی اتفاق افتاد. گرانی پیاز، گوجه فرنگی، خیار و سیب‌زمینی تنها مواردی از نوسانات قیمتی در زمینه محصولات کشاورزی بود. در یک سال گذشته قیمت برنج سر به فلک کشید و گرانی حتی به محصولی مثل خرما هم رسید. در حالی که مسئولان متفق‌القولند که جولان دلالان در بازار کشاورزی دلیل گرانی‌هاست، اما اقدامات تنبیهی و محدودیت‌های ایجاد شده بیشتر به ضرر کشاورزان تمام شد. ممنوعیت صادرات یا آزاد کردن واردات محصولات کشاورزی از جمله این تصمیمات بود که هر چند در مواردی قیمت‌ها را شکست، اما دلالان هم شروع به ارزان خریدن محصولات کشاورزی کردند. در شرایطی که تحریم‌ها ما را بیش از پیش نیازمند تامین کالا‌های اساسی از طریق تولید داخلی کرده به نظر می‌رسد باید تصمیماتی جدی‌تر در زمینه عرضه محصولات کشاورزی گرفت. قطعا باید کشاورزان را در عرضه محصولات بازی داد، اما اینکه آنها را به بازار بفرستیم امکان‌پذیر نیست و مجبوریم دست به گزینش بزنیم که این خود زمینه‌های بروز مشکلات جدید را به وجود می‌آورد. راهکار بهتر، فرستادن خریداران به مزرعه است و باید واسطه‌هایی که نفعی نمی‌برند، محصولات کشاورزان را به خریداران معرف و با آگاه کردند کشاورزان از شرایط بازار زمینه فروش محصولات با قیمت مناسب را فراهم کنند.