شهر من اهواز، شهری در میان غبارها

وجه معروفیت هر شهر در جهان از جمله مقوله هایی است که کما بیش هر انسانی با هر قدر سطح دانش و تجربه از آن مطلع بوده و گهگاه آنرا در بیان خاطرات و ... بکار می برد. شهرهایی چون مسکو با معماری چشم نواز مترویش، لندن با رودخانه تایمزش، کوالالامپور با برج های دوقلویش و استانبول با مسجد ایاصوفیه اش و ... در جهان شهره اند اما شهر من اهواز، همواره با فاکتورهای منفی برجسته اش در جهان شهره عام و خاص است. هشدار جهانی درخصوص آلوده ترین شهر جهان را نه عموم مردم و نه خواص چندان جدی نگرفتند البته نقدهایی به این رتبه بندی وارد است چنانچه در این رتبه بندی سنندج و کرمانشاه نیز حضور داشتند اما شهر من در روزهای اخیر به روزی افتاده است که دیگر نه تنها متخصصین، مسئولین و مردم از این رتبه بندی به گزاف یاد نمی کنند بلکه عیناً آن را لمس می کنند. بحران گرد و غبار یا بعبارت صحیح تر ریزگردها سالیان سال است با این شهر و مردم مهربانش عجین شده و گریبان این شهر مظلوم و مردمان مظلوم ترش را سخت می فشارد و همچنان مسئولین ما سرآسیمه و آشفته سعی در برگزاری همایش و کارگروه و جلسات مدیریتی دارند گو اینکه این بلای خانمانسوز را به معنای واقعی جولانگاه عرضه خود در رسانه های دیداری و شنیداری یافته اند و حس برتری جویی خود را در بی درنگ و بی محابا تاختن به یکدیگر می دانند بلکه در اتفاقات سیاسی آتی کشور از این بلبشو برای خود ردایی بدوزند و در این میان مردم شهرم در رتبه مظلومیت و محرومیت ارتقاء یابند که این خود رتبه دیگریست در جهان...

در رسانه های محلی و ملی بارها قضیه گرد و غبار مطرح شده و به بحث کارشناسی سطحی گذاشته است اما سؤال اینجاست که چرا تاکنون نه منشاء دقیق آن ذکر شده و نه از آنالیز فیزیکی و شیمیایی آن بحثی به میان آورده شده است؟ حتی وقتی غلظت این ریزگردها به 60 برابر استاندارد (فاجعه) می رسد صدایی از مرکز بلند نمی شود! شاید این قضیه نیز مانند بحث های ساده دیگری چون وارونگی هوا که در همه جهان اعلام آن در رسانه ها و روزنامه های کثیرالانتشار امریست عادی، این بحث نیز جزء اسرار طبقه بندی شده است؟ اصولاً در کشورهای توسعه یافته و برخی از کشورهای در حال توسعه جهان اعلام کیفیت هوای تنفسی در شهرها بصورت مستمر، از حقوق مدنی مردم جامعه تلقی می شود و پنهان کاری در این زمینه به هیچ وجه قابل قبول و پذیرفتنی نیست چرا که هوای پاک جزء ابتدایی ترین حقوق بشر است. در برخی از کشورهای توسعه یافته از جمله آمریکا، اطلاع رسانی در خصوص کیفیت هوا قدمتی 40 ساله دارد در حالیکه در کشور ما عمر این اطلاع رسانی به 10 سال هم نمی رسد آنهم تنها در تهران و نه حتی در شهرهای بزرگ دیگر.

با بررسی حوادث اخیر و رفتار مسئولین نکاتی به ذهن می رسد که تأمل برانگیز و افسوس بار است. در مقدمه توضیحاتی در خصوص مسئله ریزگردها بیان می گردد و این مسئله از جنبه های مختلف مورد بررسی اجمالی قرار خواهد گرفت.

1) منشاء ریزگردها : در خصوص منشاء ریزگردها ابتدا فرضیاتی مطرح شد و سپس با بررسی های بیشتر این فرضیه ها غربال شده و نظریه های متقنی در این خصوص ارائه گردید. البته مردم کشور عراق بویژه ساکنین شهرهای بصره، العماره و شهرهای موازی بیابان عربستان نظیر نصیریه، نجف، الانبار و حتی بغداد پیش از اینکه شهرهای جنوبی و غربی ایران متاثر از این بلای طبیعی باشند با این بحران دست به گریبان بودند. منشاء این ریزگردها در حال حاضر از تک کانونی به چند کانونی (Multifocal) تغییر شکل یافته و با توجه به فرامرزی بودن اغلب این کانون ها صعوبت در کنترل آن چند برابر شده است. نوار بیابانی عربستان (در امتداد بیابانه های ربع الخالی، نفود و دهنا) که غرب آن به اردن و صحرای سوریه ختم می شود و از شرق تا امارات متحده عربی (رأس الخیمه) و عمان و شمال یمن کشیده شده است یکی از کانون های اصلی این گرد و غبار است. از دیگر دلایل اصلی بروز این ریزگردها خشک شدن تالاب هورالعظیم یا هورالهویزه که بخشی از تالاب بسیار بزرگ بین النهرین می باشد است. این تالاب که حدود 425 هزار هکتار مساحت داشت و یک سوم از مساحت آن در ایران قرار داشت این روزها حال بسیار ناخوشی دارد و مساحت آن به یک سوم بلکه یک چهارم تقلیل یافته است. در زمان صدام حسین بخش اعظمی از حقآبه این تالاب بدلیل احداث کانال موسوم به صدام و به بهانه هدایت آب به مناطق مرکزی عراق و افزایش رونق کشاورزی قطع شد و کاهش این حق آبه عظیم منجر به خشک شدن بخش عظیمی از این تالاب شد. مضاف بر اینکه دولت ایران با احداث سد بر روی رودخانه کرخه و دول سوریه و ترکیه با احداث بیش از 40 سد بر روی رودخانه های منتهی به این تالاب، خشک شدن آن را تسریع بخشیدند بدون توجه به این امر که ارزش اکولوژیکی تالاب ها 10 برابر جنگل و 200 برابر کشتزارهاست. 

خشکسالی های چند سال اخیر بواسطه کاهش میزان بارندگی در منطقه و بویژه جنوب و جنوبغربی کشور از جمله عواملی است که باعث تشدید این پدیده شده است. کاهش رطوبت سطحی خاک در این مناطق (بویژه حاشیه شهرها و روستاها)باعث شده است با کوچکترین وزش بادی از هر جهت، ذرات خاک به هوا بلند شده و در هوا معلق شده و در مناطقی دیگر فرود آیند. 

کاهش آب آورد سدهای موجود در استان خوزستان، کاهش حجم آب رودخانه های جاری استان و کاهش سطح مزارع زیرکشت و نابودی بخش اعظمی از مزارع دیم و آبی استان از جمله عوامل مهم دیگر بروز این ریزگردهاست.

2) اثر ریزگردها بر سلامتی انسان :ریزگرد (Haze) واژه عمومی بکار رفته در این پدیده است در حالیکه ریزگردها با توجه به منشاء، ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی و اندازه آنها می تواند اثرات متفاوتی داشته باشند.برخلاف تصور عموم مردم مبنی بر اینکه هر چه ریزگردها درشت باشند و به آسانی رؤیت شوند خطرات بیشتری دارند اما بایستی عرض کنم که این ذرات هر چه کوچکتر باشند اثرات سوء به مراتب بیشتری دارند. ریزگردهایی که در خوزستان ظاهر می شوند بدلایل متعدد علاوه بر اثرات ذاتی خاک دارای اثرات تشدیدی می باشند که در ذیل به برخی از این اثرات که باعث "هم بیشی" می گردند اشاره می شود. استان خوزستان از استان های مهم صنعتی کشور بوده و صنایع بزرگی چون نفت، فولاد، الکل سازی، صابون سازی، صنایع نیشکر و ... در آن فعالیت دارند. اگر به این صنایع، تردد بسیار زیاد خودروهای سبک و سنگین و مواد شیمیایی بکار رفته در جنگ های منطقه ای بویژه جنگ تحمیلی خودمان را بیافزاییم با معجونی از آلاینده ها مواجه خواهیم شد که هر یک به تنهایی می توانند شرایط یک کلانشهر و استان را بحرانی نماید. یکی از مهمترین ویژگیهای فیزیکی ریزگردها قطر آنهاست به نحویکه سازمان بهداشت جهانی و سازمان حفاظت محیط زیست امریکا مهمترین تقسیم بندی در این خصوص را فارق از ترکیب شیمیایی ذرات، براساس قطر ذرات انجام داده و براساس نتیجه تحقیقات بعمل آمده، اعلام نموده ذراتی که دارای قطر کمتر از 2.5 میکرون هستند قابلیت راهیابی به مجاری تحتانی تنفسی را دارند و سایر ذرات در مجاری فوقانی تنفسی اسیر شده و دفع می شوند. اکنون، "ریزگرد"، این ذراتی که بر فراز شهرهای جنوبی و غربی استان خوزستان پدیدار شده اند دارای قطرهای مختلفی هستند که ذرات زیر 2.5 میکرون نیز در آنها به وفور یافت می شود. این ذرات بعلت جرم اندکی که دارند در هوا به حالت معلق شده و حرکت آنها در فضا تابع وزنشان نبوده و با جابجایی هوا حرکتی به اصطلاح براونی و مارپیچی به خود می گیرند و ساعت ها در هوا معلق می مانند. تعلیق آنها در فضا باعث می شود که مانند اسپنج، آلاینده های شیمیایی هوا را به خود جذب نموده و اثرات سوء و سمیت آنها به شدت تشدید شود. بطور خلاصه این ذرات پس از ته نشین شدن در مجاری فوقانی و تحتانی تنفسی مشکلات فیزیولوژیکی و بیماریهای زیر را ایجاد می نمایند :

1- بروز بیماریهای ویروسی و باکتریایی و اختلال در دستگاه گوارش بدن (علائم ظاهری : دل پیچه، حالت تهوع و دل درد، کم اشتهایی و اسهال)

2- بروز اختلالات تنفسی (آلرژی، تنگی نفس و کاهش حجم تبادلی هوا)

3- بروز بیماریهای پوستی (خارش، تخریب اپیدرم، ایجاد حساسیت های پوستی، کهیر، اگزماهای پوستی، خشکی و ترک لب ها، کند شدن روند ترمیم زخم ها، پیری زودرس پوست، تیرگی اطراف چشم و ریزش غیرطبیعی موها)

4- اختلالات روانی و عصبی (سردرد، سرگیجه، پایین آمدن آستانه تحمل رفتاری)

5- بروز سرطان های مختلف بویژه سرطان ریه و پوست در بلند مدت

3) راه های کنترل و مقابله با این پدیده : همانگونه که در ابتدای مقاله عنوان شد ریزگردها در شرایط فعلی دارای یک کانون واحد نیستند لذا کنترل آنها نیز پیچیده و مشکل است. در مسیر کنترل این ریزگردها موانع جدی وجود دارد که سعی می شود در این مجال اندک مورد ارزیابی قرار گیرد. اشاره کوتاهی به موانع موجود جهت مقابله با این پدیده طبیعی که باعث و بانی آن بشر بوده است می کنیم. برآورد میزان دقیق و علمی حق آبه اکولوژیکی و زیست محیطی اکوسیستم های آبی منطقه و لحاظ نمودن آن در برنامه ریزی، طراحی و اجرای برنامه های تعیین شده از جمله راهکارهایی است که می توان از آن بعنوان یک ابزار پیشگیری جدی نام برد. سالیان متمادی است بدون توجه به این امر اقدام به دخل و تصرف در منابع آبی منطقه نموده ایم و قطعاً نتیجه این بی تدبیری چیزی بهتر از شرایط فعلی نخواهد بود. احداث سد های متوالی بر روی رودخانه های منتهی به استان بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی و انحراف سرچشمه های رودخانه های جاری و اصلی استان به مقاصد دیگر با اهداف سیاسی و توسعه استان های مجاور از عوامل اصلی این پدیده است. حال آنکه برخی از مسئولین کشور بدون توجه به این امر (آگاهانه یا ناخودآگاه) بر بروز این این پدیده در استان خوزستان تأثیر بسزایی داشتند. این استان سالیان طولانی است از توسعه عقب افتاده حال آنکه اینگونه اعمال بر عقب ماندگی این استان و توسعه روز افزون استان های دیگر می افزاید و بدینسان فاصله توسعه استان های دیگر با استان خوزستان بصورت تصاعدی افزایش می یابد. یکپارچگی و توجه ویژه به توسعه پایدار در بهره برداری از منابع پایه ای آب از جمله بهترین راهکارهای پیشگیری از بروز این پدیده می باشد. 

پس از اینکه این پدیده بروز نمود حال یکی از راهکارهای اصلاحی ما، مالچ پاشی است. یکی از بزرگترین پروژه های زیست محیطی کشور، بیابانزدایی و نهالکاری 200 هزار هکتار از اراضی بیابانی استان خوزستان می باشد که با هزینه ای بالغ بر چهار هزار و هفتصد و هشتاد میلیارد ریال طی سفر دوم استانی ریاست جمهور سابق تصویب و با نظارت عالیه وزارت نفت به یکی از پیمانکاران نیمه خصوصی واگذار شد. این پروژه بارقه های امید را در اذهان دوستداران محیط زیست و منابع طبیعی در استان خوزستان روشن نمود اما متاسفانه بدلایل متعدد و پس از پرداخت حدود 200 میلیارد ریال به پیمانکار مربوطه، پیشرفت و توفیق چندانی نیافت. از سوی دیگر در زمان تصویب این پروژه مالچ بصورت رایگان در اختیار منابع طبیعی قرار می گرفت در حالیکه در آغاز بکار این پروژه، قیمت مالچ به لیتری بیش از چهار هزار ریال افزایش یافت. خلاصه اینکه این گزینه اجرایی راه به جایی نبرد. وضعیت اعتباری اینگونه پروژه ها با توجه به کسری بودجه دولت در سالهای اخیر نیز اخبار خوبی را به ذهن متبادر نخواهد ساخت ضمناً لازم به ذکر است جهت هر هکتار بیابانزدایی، تقریبا 10 هزار لیتر مالچ، 400 اصله نهال و 35 میلیون ریال اعتبار فرعی نیاز است. اما در این شرایط و با توجه به موانع موجود، روزنه های امیدی جهت کاهش این پدیده نمی توان متصور بود و با توجه به کاهش شدید میزان بارش ها در سال آبی جاری، انتظار می رود این پدیده روز به روز شدت یابد. 

لذا در شرایط کنونی و با توجه به مطالب گفته شده به هموطنان عزیز توصیه می شود از بیرون آمدن از منازل خود بویژه گروههای حساس (کودکان، خانم های باردار، سالمندان، بیماران ریوی و قلبی) در مواقع غیر ضرور خودداری گردد و از تردد در فضاهای باز بشدت اجتناب نمایند. در مواقع بیرون آمدن از منزل از ماسک های تنفسی استاندارد و دستکش های نخی استفاده نمایید. اگر زخمی روی بدن شما وجود دارد پماد ضد عفونی کننده بمالید و روی آنرا بپوشانید. پس از بازگشتن به خانه دست ها و صورت خود را بشویید و حتی الامکان استحمام نمایید. پنجره ها و کلیه منافذ منازل مسدود گردد. به میزان زیاد از نوشیدنی هایی مانند آب و شیر مصرف نمایند. 

حال سخنی کوتاه با مسئولین را با چند سؤال آغاز می کنم :

آیا پاسخ مردمی که هشت سال جنگ تحمیلی و تمامی مصایبش را به جان خریدند و اجازه ندادند ذره ای از خاک این کشور بدست اجنبی ها بیفتد اینست که اکنون ابتدایی ترین حقوق خود که همانا هوای پاک است را گدایی کنند؟

آیا پاسخ مردمی که افزایش لحظه ای قیمت ها و شرمندگی پدران را اینگونه نجیبانه تحمل نمودند، شکستند تا دشمن صدای شکستن انقلابشان را نشود اینست؟ وجدان بیدار شو ...

نجابت مردم خوزستان به اندازه ایست که اگر تمامی منابع ارزشمند استانشان همچون نفت، آب، محصولات زراعی و مواد معدنی و ... را در جهت توسعه سایر استانها و عموم مردم کشور چوب حراج بزنند و اینها تماشاگر و دست به دهان نذاره گر پیشرفت و خوش نشینی همسایگان باشند همچنان در بدترین شرایط دست از میهن پرستی و آبروداری دولتشان بر نمی دارند و مانند همیشه تاریخ یکه تاز عرصه حماسه و ایثارند.

ما را چه شده است که برخی از مسئولین حتی سختی سفر به این استان با عظمت را بر خود نمی تابند؟ مسئولینی که صندلی نرمشان وامدار شرافت و فداکاری مردم این دیار است! چه زود فراموشمان شد که امام راحل بزرگترین افتخار مسئولین را نوکری مردم بیان کردند و این مسئله بارها از زبان مبارک مقام معظم رهبری تکرار و تأکید شد. به شما مسئولین اطمینان می دهم درست است که از ابتدایی ترین ابزار مقابله با این پدیده نظیر ماسک کم بهره بلکه بی بهره ایم اما همان اندک را سخاوتمندانه به شما مهمانان می دادیم و خودمان در همین هوا تنفس می کردیم... وضعیت برای ما سفید است...

آری ما مردمان خوزستان اگرچه در این روزها بی مهری های زیادی دیده ایم اما عهد بسته ایم تا جان در بدن داریم نفت و گاز را از اعماق زمینمان درآوریم و با پولش همه ایران را بسازیم حتی اگر خودمان ته صف این توزیع باشیم. عهد بسته ایم از کوه هامان و سرچشمه هایمان آب را به دیگر استانها منتقل کنند و دل همسایگانمان را سبز و سیراب کنند. ما در گرفتاری های همسایگانمان شریکیم هر چند در خوشی هایشان سهممان ناچیز است و در گرفتاری خود بی همتاییم. عهد بسته ایم گندم نیمی از کشور را تأمین کنیم اما دست پینه بسته کشاورزانمان را به کسی نشان ندهیم. عهد بسته ایم صورتمان را سرخ نگه داریم مبادا رهبرمان را در مقابل دشمنان کینه توزش دشمن شاد کنیم. عهد بسته ایم با سختی و مرارت توت فرنگی های خوشمزه مان را صادر کنیم ولو خود توانایی خرید آنرا نداشته باشیم. 

قول می دهیم در دفاع از وطنمان و در بزنگاه حماسه، زودتر از بقیه دوستان پیشانی بند بزنیم و زودتر از آنها از پدر و مادر و همسر و فرزند خداحافظی بگیریم. "ما هستیم بر آن عهد که بستیم"، حتی اگر در این روزها بلندترین صدایمان، متن هایی است که در شبکه های مجازی و اجتماعی می نویسیم چرا که در گلویمان نفسی برای فریاد زدن نماینده است ...

باور کنید ما هوا را برای تنفس نمی خواهیم هوا را برای آن می خواهیم که مبادا چرخه اقتصاد کشور کند شود. تولید نفت و گاز بخوابد و خواب آسوده همسایگانمان بر اثر سرمای زمستان خراب شود. ما هوای پاک را میخواهیم بلکه بتوانیم کشورمان را از واردات گندم و جو و ... بی نیاز کنیم. ما هوای پاک می خواهیم مبادا بودجه عمرانی و جاری کشور در سال آینده دچار اختلال شود و ساخت بزرگراه های تهران و اصفهان و ... با تأخیر مواجه شود. ما هوای پاک می خواهیم تا صید ماهی های با ارزشمانکاهش نیابد و همسایگان از این نعمت بی بهره شوند، آنهایی که وسعش را دارند و الا ما که از خریدشان معذوریم.

پیام این روزهای جوانان دیار ما که تنها ریسمان امید بخششان را انتشار اینگونه پیام ها در شبکه های اجتماعی می دانند سرشار از مظلومیت و تنهایی است. مظلومیت مردم شهرم به اندازه ایست که زمان و صفحات کاغذ را مجالنیست ...

درد امروز ما غبار است اما درد بزرگتر این روزهای ما دل و چشمان غبار آلود مسئولین است، حال و روز استان خوزستان این روزها بد است، بهترین خبر این روزهامانشده است : "کسی تاکنون در بیمارستانها بر اثر گرد و غبار فوت نکرده است"! 

مردم خوزستان به امید روزهای زیبا همچنان زنده و استوار می مانند و اعتراضشان را بسیار نجیبانه بیان می کنند چرا که معتقدند "اکبر ندهد، خدای اکبر بدهد"...