قلیان با ژست روشنفکری!

می‌پرسم: "وقتی سیگار می‌کشی مادرت چیزی نمی‌گوید؟ ناراحت نمی‌شود؟" کنارم ایستاده و با آرامش تمام سیگار می‌کشد و دود آن را به شکل های مختلف از دهان و بینی خود بیرون می دهد. می‌گوید: "اوایل چرا، خیلی گیر می‌داد و هر وقت سیگار روشن می‌کردم ناراحت می‌شد، سرم داد می‌زد؛ ولی حالا برایش عادی شده و چیزی نمی‌گوید."

با خودم می‌گویم عادی نشده، هیچ وقت عادی نمی‌شود؛ حتما همیشه ته دلش افسوس جوانی تو را می‌خورد؛ رو می‌کنم به او و می‌گویم: "اگر سیگار تو را نکشد، حتما غصه‌اش مادرت را از بین می برد" و او بی تفاوت و مبهم به من نگاه می کند.

می‌پرسم: "چه طعمی می‌کشی؟" شلنگ قلیان از دهانش بیرون می‌آورد و دود آن را که انگار از اعماق وجودش بیرون آمده، فوت می‌کند به سمت من؛ بوی نعنا می‌دهد. می‌گوید: "فقط نعنا؛ دوسیب که می کشم سرگیجه می گیرم، ولی طعم نعنا این مشکل را ندارد؛ تازه خنک هم هست و وقتی می‌کشی حال می‌کنی!"

دختر جوانی است؛ خودش که می‌گوید 18 سال دارد؛ همراه یک پسر هم سن و سال خودش نشسته‌اند و قلیان می‌کشند. می‌گوید: "تفریحی می‌کشم؛ هر وقت که شد. هفته‌ای یک بار با بچه‌ها می‌آییم اینجا یا جاهای دیگر و قلیان می‌کشیم. تفریح هم می‌کنیم خب! با بچه‌ها دور هم هستیم و خیلی خوش می گذرد؛ اگر تنها باشم نمی‌آیم."

می‌پرسم: "از کی می‌کشی؟" می‌خندد و می گوید: "خودم هم نمی‌دانم، بالاخره از یک زمانی شروع شده که حالا مجبورم هر روز قلیان بکشم؛ اگر یک روز قلیان نکشم انگار یک چیزی کم دارم. البته ما خانوادگی قلیان می‌کشیم و هیچ مشکلی هم نداریم؛ چیز بدی که نیست، برای تفریح خوب است."

روی تخت کناری زن و شوهری جوان نشسته اند و یک قلیان هم کنارشان گذاشته اند؛ هر چند دقیقه یک بار هم قلیان را دست به دست می دهند و هر دو از آن می کشند. مرد جوان که دوست ندارد خودش را معرفی کند، می‌گوید: "خانواده من که اصلا سیگار یا قلیان نمی‌کشند؛ پدرم اگر بفهمد من قلیان می‌کشم خیلی ناراحت می شود؛ کلا با دود مشکل دارد. البته من هم خوشم نمی‌آید ولی گاهی که برای تفریح با دوستان یا خانمم به اینجا می‌آییم، چند پک می زنم."

کمی جلوتر دو نفر روی تختی نشسته اند و یک قلیان را میان خود گذاشته اند؛ به نظر می رسد پدر و پسر باشند؛ از آنها می‌پرسم: "سیگار هم می‌کشید؟" و پدر با عصبانیت پاسخ می دهد: "اصلا، من فقط اهل قلیانم، نه سیگار! قلیان چیز دیگری است؛ یک حس و حال خوبی به آدم می‌دهد؛ آن هم فقط طعم دوسیب؛ می‌دانم که ضرر قلیان چندین برابر سیگار است، نیاز نیست کسی بگوید؛ ولی از قلیان خوشم می‌آید."

این پدر و پسر اهل ماهشهر هستند و وقتی به اهواز می آیند، برای تفریح به این قهوه خانه می آیند. می گویند: "خوب است که آدم در زندگی تفریحی داشته باشد؛ ما هم معمولا می‌آییم اینجا کنار رودخانه می‌نشینیم و از این منظره استفاده می‌کنیم؛ کنارش قلیان هم می‌کشیم؛ درست است که برای سلامتی ضرر دارد، ولی تفریح دیگری نداریم!"

پدر می‌گوید: "پسرم 28 سال دارد و دیگر بزرگ شده؛ نیاز نیست من خوب و بد را برای او بگویم." پسر هم حرف پدر را تایید می‌کند و می‌گوید: "وقتی پدر و پسر می‌توانند بیایند بیرون و با هم تفریح کنند، چرا نیایند؟ فقط به خاطر اینکه قلیان ضرر دارد؟"

مردی لاغر اندام روی تختی کنار ساحل نشسته و تعدادی قلیان مقابلش گذاشته و آنها را کرایه می دهد؛ می پرسم: "قلیان چند؟" و او می‌گوید: "هر کدام 1500 تومان؛ هر چقدر هم که دلت خواست می توانی استفاده کنی، مشکلی ندارد. طعم‌های مختلف هم دارم، هر کدام را خواستی بگو برایت آماده کنم؛ اگر سنگین می زنی، دوسیب بگذارم، اگر هم سبک می‌زنی که نعنا، طالبی، هلو، موز و چند طعم دیگر دارم."

اینها فقط نمونه‌های کوچکی بودند از جمعیت چندین نفری کنار رودخانه. تعداد زیادی دختر و پسر و زن و مرد کنار ساحل کارون نشسته‌اند و قلیان می کشند که گاهی تمام فضا پر می شود از دود قلیان ها؛ در فاصله های نزدیک به هم جوان هایی دور هم حلقه زده اند و یک قلیان را وسط گذاشته اند و مشترک از آن استفاده می کنند.

اینجا ساحل کارون است؛ بزرگ ترین رودخانه ایران؛ رودخانه ای که همه آن را می شناسند و نیاز به معرفی ندارد؛ ساحل زیبای آن را هم خیلی ها دیده اند؛ حالا ساحل این رودخانه عصرها پر از دود قلیان می شود و وقتی کنار رودخانه قدم می زنیم و یا از روی پل ها عبور می کنیم، بوی توتون به مشام می رسد.

زمانی جوان‌ها به سمت سیگار متمایل شدند و بسیار تلاش شد تا به آنها بگوییم که سیگار مضر است و خطرناک؛ به سلامتی آسیب می رساند. روی حرفمان هم ماندیم و تا حدودی هم موفق شدیم و استعمال سیگار میان قشر جوان تاحدودی کاهش یافت؛ ولی حالا این دود قلیان است که گریبان جوان ها را گرفته و متاسفانه میزان گرایش جوان ها و نوجوان ها و حتی دختران به قلیان افزایش یافته است.

استعمال قلیان در گذشته رایج بوده و حالا هم دوباره میان جوانان رایج شده است؛ به نظر می رسد قبح آن در جامعه از بین رفته و استعمال قلیان در مکان های عمومی عادی شده است. مکان های عرضه قلیان در گوشه و کنار شهرمان مثل قارچ رشد کرده اند و کار به جایی رسیده که حتی مغازه هایی مخصوص فروش قلیان به صورت علنی در سطح شهر دیده می شود.

به سراغ سفره خانه ها موجود در سطح شهر می رویم؛ اینجا اوضاع کمی متفاوت است؛ صاحب یکی از سفره‌خانه ها می‌گوید: "استعمال قلیان در سفره خانه های سه استان کشور ممنوع اعلام شده و یکی از این سه استان هم خوزستان است؛ ما هم مجبور شدیم دیگر قلیان نیاوریم. چند سفره‌خانه همین حوالی بودند که قلیان می آوردند و پلمپ شدند؛ ما هم اگر قلیان بیاوریم همین بلا سرمان می‌آید؛ البته مشتری‌ها هم کم شده‌اند."

به سفره‌خانه دیگری می ‌رویم و می‌گوییم می‌خواهیم قلیان بکشیم. مردی که پشت پیشخوان نشسته، بعد از نصیحت کردن، می‌گوید که قلیان ندارند و هیچ‌وقت هم نمی‌آورد. می‌گوید: "قبلا داشتیم؛ روی همه تخت‌ها هم یک قلیان گذاشته بودیم، ولی حالا دیگر اجازه نمی‌دهند. اگر هم اجازه بدهند دیگر نمی‌آوریم؛ همه افرادی که می آیند و درخواست قلیان می کنند معمولا کم سن و سال هستند."

دکتر شهرام رفیع، رئیس مرکز بهداشت خوزستان درباره استعمال قلیان در اماکن عمومی می‌گوید: "مقابله با عرضه قلیان در مکان های عمومی در استان خوزستان به خوبی در حال انجام بود و بسیاری از مکان های عمومی استان و شهر اهواز پاکسازی شده بود؛ خوزستان نیز جزء استان های پاک کشور محسوب می شد، ولی دولت قانونی را تصویب کرد که بر اساس این قانون قهوه‌خانه‌ها دیگر جزء اماکن عمومی محسوب نمی شوند؛ همین عامل هم موجب شد عده‌ای جرات پیدا کرده و علاوه بر وارد کردن قلیان به قهوه‌خانه‌ها آن را به اماکن عمومی دیگر مانند پارک ها و سفره‌خانه‌های سنتی نیز وارد کنند. اوج استفاده از قلیان نیز در تعطیلات نوروز است."

وی ادامه می دهد: "البته وزارت بهداشت با قدرت در حال پیگیری این موضوع است تا مانند گذشته قهوه‌خانه نیز به عنوان اماکن عمومی محسوب شوند. استعمال قلیان بسیار برای سلامتی جوانان مضر است و می تواند زمینه‌ساز اعتیاد باشد، به همین دلیل لازم است آن را به صورت تدریجی از جامعه حذف کنیم. در راستای مقابله با قلیان سال گذشته هشت هزاز قلیان در سطح استان جمع‌آوری و معدوم شد؛ با این وجود در این راه خود ناموفق می‌دانیم و باید تلاش بیشتری انجام دهیم."

رفیع می گوید: "موضوع مبارزه با قلیان در کارگروه سلامت استان مطرح و مصوب شد که به این موضوع به صورت ویژه رسیدگی شود. مسئولان مرتبط با موضوع سلامت اماکن عمومی باید با متخلفان بسیار محکم برخورد کنند. البته تشکیل یک کارگروه اختصاصی نیز برای این موضوع پیش بینی شده و با توجه به اینکه با پایان فعالیت مدارس و در فصل تابستان اوقات فراغت دانش آموزان بیشتر می شود و احتمال دارد به سراغ قلیان بروند، باید به صورت ویژه به این موضوع پرداخته شود. در این زمینه نیازمند فرهنگ‌سازی هستیم؛ متاسفانه بیشتر افراد جامعه قلیان و توتون مورد استفاده در آن را به عنوان یک ماده دخانی محسوب نمی‌کنند و تصور می کنند ضرری ندارد و حتی برخی پزشکان نیز به این تصور نادرست اعتقاد دارند. رسانه ها و صدا و سیما در این زمینه نقش مهمی بر عهده دارند و باید به جامعه بفهمانند که ضرر قلیان بسیار زیاد است و حتی چندین برابر سیگار می تواند به بدن آسیب برساند."

تا چند سال پیش قلیان فقط میان پسرها رایج بود، ولی حالا کار به جایی رسیده که بسیاری از دخترهای جوان و خانم ها هم به راحتی و در مکان های عمومی قلیان می کشند و حتی در پارک های ساحلی اهواز مشاهده می شود که برخی خانواده ها به صورت جمعی از قلیان استفاده می کنند و حتی بچه های کوچک هم در معرض دود این ماده دخانی مضر قرار گرفته اند.

در حاشیه رودخانه کارون، حدفاصل پل چهارم تا پل پنجم تعداد زیادی عرضه کننده قلیان عصرها بساط می کنند و دخترهای جوان هم بخشی از مشتری این افراد هستند. وضعیت در پارک های ساحلی غرب رودخانه نیز به همین صورت است و اگر عصر یک روز تعطیل از کنار پارک "چوبی" در ساحل غربی رودخانه عبور کنیم، کاملا بوی توتون دود شده قلیان ها به مشام می رسد.

استعمال قلیان اگرچه کار درستی نیست، ولی از گذشته تاکنون میان مردها رایج بوده و در مقطعی از زمان هم شاید قلیان کشیدن نوعی افتخار برای مردها بوده؛ ولی حالا باید این سوال برای مطرح کرد که چرا استعمال قلیان میان خانم ها و دخترهای جوان نیز تا حدودی رایج شده و قبح این موضوع در جامعه از بین رفته است؟ دخترهایی که به راحتی در پارک ها می نشینند و با ژستی روشنفکرانه قلیان می کشند!

بهرام نیکبخش، جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور می‌گوید: "اگر افزایش تمایل دختران برای کشیدن قلیان را ریشه‌یابی کنیم، به عواملی مانند خلاء عاطفی، عدم کنترل صحیح والدین، فقر فرهنگی و دوستی با افراد ناباب می‌رسیم. وقتی فردی را مرتب از چیزی منع می‌کنیم، این محدودیت موجب می‌شود که فرد تمایل داشته باشد برای یک بار هم که شده لذت انجام آن کار را بچشد. شکاف نسلی میان جوانان و والدین نیز از مسایل مهمی است که باید مورد بررسی قرار گیرد. در حال حاضر یک فاصله عمیق میان والدین و فرزندان ایجاد شده و جوانان خود را در دنیایی مدرن می‌یابند و دیگر افکار والدین را نمی پذیرند و احساس می کنند تفکر آنها قدیمی است، در حالی که می‌دانند والدین تجربیات زیادی دارند. این حالات موجب سردرگمی آنها می‌شود و نمی‌دانند چه کاری درست است."

او ادامه می دهد: نظارت والدین نیز بسیار مهم است. گاهی والدین آن‌قدر نظارت خود را تشدید می‌کنند که آزادی جوان مورد تهدید قرار می‌گیرد؛ جوان والدین را مانند یک دیده‌بان می‌بیند و به این ترتیب هرگاه چشم آنها را دور دید، به سرعت به سمت بزه‌کاری و راه‌های کج و انحراف پیش می‌رود. البته همه جوانان هم اینگونه نیستند و با هم متفاوتند؛ والدین باید اعتماد جوانان را جلب کنند تا شاهد چنین صحنه‌هایی نباشند. برخی دختران به اشتباه تصور می‌کنند که مقبولیت اجتماعی ندارند و بین آنها و پسران تفاوت هست، به همین دلیل نیز سعی می‌کنند با خودآرایی نشان دهند که تفاوتی با پسران ندارند. یکی از همین خودآرایی‌ها، استعمال قلیان، مانند پسران است. آنها سعی می‌کنند نشان دهند که هرکاری که پسران انجام می‌دهند، دختران نیز قادرند انجام دهند. البته طرز فکر جامعه هم این گونه است که انتظار از جنس مونث بیشتر است و جامعه پذیرش انجام کارهای خلاف توسط زنان را ندارد.

این جامعه شناس با اشاره به قدرت ایمان و باورهای دینی، می گوید: "اگر باورهای دینی در دختران تقویت شود، دیگر به سمت این مسایل نخواهند رفت؛ البته تقویت اعتماد به نفس و دانستن این موضوع که هیچ تفاوتی میان دختر و پسر در جامعه وجود ندارد و همچنین مشارکت فعال در امور اجتماعی سبب می‌شود که این‌گونه رفتار‌ها در دختران کاهش یابد."

این روزها در بسیاری از پارک های شهر قلیان به راحتی در دسترس جوانان است و حتی سال گذشته که شهرداری اهواز تعداد زیادی از قلیان های موجود در پارک ها و اماکن عمومی را جمع آوری کرد، مشاهد شد که تعداد زیادی از خانواده های اهوازی هنگام مراجعه به پارک ها و بوستان های شهر یک قلیان همراه خود می آورند و در نتیجه با وجود پاکسازی تعداد زیادی از اماکن عمومی، ظاهر پارک های شهر تغییر چندانی نداشته است.

صرف نظر از اثرات سوء مواد دخانی، استعمال سیگار و قلیان در اماکن عمومی نوعی بی احترامی به حقوق شهروندان است و همچنین موجب نامناسب شدن چهره شهر می شود. این معضل اجتماعی با اعمال فشار از سوی دستگاه های ذیربط و یا انجام برخورد قهری حل نمی شود، بلکه تک تک افراد جامعه باید به مضرات استعمال مواد دخانی و به ویژه قلیان پی ببرند.

طیبه رفیعی/ ایسنا