آیا زلزله خوزستان را تهدید می کند؟

سالها است که بحث در خصوص خطر بروز زلزله و عواقب و نگرانی های ناشی از آن در محافل تخصصی و غیر تخصصی و عوام به یک موضوع تکراری تبدیل شده است ، و این موضوع معمولاً در مناطق زلزله خیز جهان شدت بیشتری به خود می گیرد . بر این اساس قصد داریم در این با مقاله با رویکردی کاملاً تخصصی اما قابل درک برای تمام گروههای تخصصی و غیر تخصصی به بررسی میزان تهدید زلزله در استان خوزستان بپردازیم .

قبل از پرداختن به موضوع تهدید زلزله برای خوزستان به تحلیلی اجمالی و کارشناسی به ماهیت و جودی زلزله می پردازیم .

در یک تعریف ساده ، اگر کره زمین را به یک تخم مرغ پخته تشبیه کنیم که ترکهایی برروی آن ایجاد نموده ایم، هر کدام از صفحات و سطح های ایجاد شده برروی آن یک صفحه و محل اتصال صفحات صفحات به هم گسل نامیده می شود.

البته این تعریف ساده اساس نظریه تکتونیک ،بعنوان آخرین نظریه مورد تائید در خصوص زلزله است . حال قبل از پرداختن به موضوع زلزله در خوزستان بهتر است به تشریح نظریه تکتونیک در خصوص زلزله که تا این لحظه اساس مطالعات دانشمندان بوده است بپردازیم .

فرضیه تکتونیک بر این اساس استوار است که پس از سرد شدن زمین لایه پوسته آن سخت گردیده و لایه های زیر شامل گوشته و هسته فرصت سخت شدن پیدا نکردند((که البته عمق و ضخامت لایه پوسته مناطق مختلف زمین برحسب سن لایه کاملاً متفاوت بوده و در بعضی از نقاط تا یکصد کیلومتر می رسد)) و همین سرد شدن پوسته باعث انقباض و درنتیجه ترکهایی برروی آن گردید.

در 600 میلیون سال پیش بدلیل عدم وجود دی اکسید کربن کافی در جو به عنوان عامل جذب گرمای خورشید، زمین دچار یخبندان شدیدی شده که از آن بعنوان بزرگترین یخ بندان تاریخ زمین یاد می کنند، وهمین یخبندان باعث باز شدن بیشتر ترکهای پوسته زمین یا همان گسلها، و در ادامه باعث حرکت قسمت های مختلف زمین از محل این ترکهایا گسلها و در نتیجه فعال شدن گسترده آتشفشانها و ورود حجم عظیمی دی اکسید کربن ناشی از فعالیت آتش فشانها شد و بدلیل افزایش میزان دی اکسد کربن و جذب بیشتر انرژی خورشیدی دوران یخبندان به پایان رسیده و از این زمان عصر تکتونیک یا حرکت صفحه ها آغاز شد و قاره ها درزمان دهها عصر تکتونیک یا حرکت صفحه ها آغاز شد و شروع به شکل گیری کردند و کوهها و سلسله جبال در محل اتصال صفحات ایجاد شد که نمونه آن صفحه ایران است که در دو طرف آن سلسله جبال البرز و زاگرس قرار دارد، که شمال خوزستان بر روی قسمتی از گسل جنوبی صفحه ایران قرار گرفته است .البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که حرکت صفحه ها تابع نظم و جهت خاصی نبوده و بر اساس تکتونیک کلی صفحات زمین، ممکن است جهت صفحات تغییر یافته و حتی نسبت به صفحات دیگر دورانی شود. بعنوان مثال بسیاری از کارشناسان تشکیل دریایی مدیترانه، خلیج فارس ودریای سرخ را ناشی از حرکت دورانی دو یا سه صفحه نسبت به هم عنوان کرده اند و یا بعضا بدلیل جهت مختلف حرکت صفحات زمین، دو قاره در زمانهای مختلف از هم دور و نزدیک شده اند.

در انتهای بحث تکتونیک باید به این نکته نیز توجه داشت که نظریه تکتونیک تاکنون به قانون یا بعبارتی نظریه قطعی تبدیل نشده است وممکن است نظریه های آینده آنرا نقص نمایند. چرا که در نظریه تکتونیک به حرکت وضعی و مداری زمین و انرژی های دو قطبی توجه خاصی نشده است.

حال پس از توضیح نظریه تکتونیک، از آنجا که بروز زلزله ناشی از حرکت صفحات زمین بوده که این صفحات در محل گسل های خود با صفحات مجاور اتصال می یابند، زمانی که انرژی و نیروی فشاری یک صفحه به صفحه مجاور به حدی برسد که سنگهای دو صفحه در محل گسل ها توان مقاومت خود را از دست بدهند خرد شده و باعث بروز زلزله میشوند و این زلزله با دو نوع موج طولی و عرضی بر روی زمین خود را نشان می دهد که امواج طولی که غیر مخرب و سرعت بالایی دارند همان امواجی هستند که تنها توسط بعضی از حیوانات و دستگاههای زلزله سنج قابل تشخیص است و امواج عرضی نیز همان قسمت مخرب زلزله است . در ادامه بحث به سئوالاتی که همواره در بین کارشناسان و مردم مطرح می¬شود می پردازیم .

- آیا زلزله قابل پیش بینی است؟

- چرا زلزله در ایران بیشتر از نقاط دیگر مانند ژاپن خرابی در بردارد؟

- کدام شهرهای خوزستان در مسیر گسل قرار داشته و عرض گسل چقدر است ؟

در خصوص پیش بینی زمان زلزله باید گفت، تاکنون هیچ علم و تکنولوژی نوینی در جهان نتوانسته زمان بروز زلزله را پیش بینی کند و اولین علامت بروز زلزله همان امواج طولی زلزله است که چند ثانیه زودتر به زمین میرسد و توسط دستگاههای زلزله نگار قابل تشخیص است.

در خصوص میزان خرابی ناشی از زلزله درنقاط جهان، باید به این نکته توجه داشت که خرابی ناشی از زلزله تابع چند پارامتر زیر می باشد.

1- عمق و کانون زلزله

2- زمان بروز زلزله

3- شدت یا بزرگی زلزله

بر این اساس یک زلزله هفت ریشتری در کشوری مانند ژاپن که کانون آن معمولاً در عمیق 40 کیلو متری است ممکن است همان خرابی را ایجاد کند که یک زلزله 6 ریشتری در ایران که داری پوسته ای جوان وکم عمق بوده و معمولاً زلزله های آن در عمق 10 تا 20 کیلو متری رخ می¬دهد و در خصوص اهمیت زمان زلزله، همان طور که می دانیم ساختمان ها دارای یک ضریب سختی و رفتار بوده و بر اساس آن تا مدتی درمقابل زلزله مقاومت می کنند و بر همین اساس هر چه زمان زلزله بیشتر باشد مقاومت ساختمانهای بیشتری به پایان رسیده و تخریب می شوند.

در بحث پایانی به وضعیت نقاط مختلف خوزستان از نقطه نظر زلزله پرداخته و نقاط بحرانی آن را معرفی می کنیم .

قسمت شمالی خوزستان بر روی ضلع جنوبی گسل صفحه ایران قرار گرفته است که این گسل از شهرستان ایذه تا مسجد سلیمان امتداد دارد و پر خطر ترین و بحرانی نقطه استان و حتی ایران را از نظر زلزله تشکیل می دهد . شهرهای اهواز، شوشتر، رامهرمز نیز بر روی گسل های فرعی صفحه مجاور ایران قرار گرفته اند که این گسل های فرعی در زمانی کمتر از صد هزار سال قبل در محدوده اهواز، یک دوره شدید فعالیت را پشت سر گذاشته اند که نتیجه آن یک شکست و جدا شدگی در گسل واقع در امانیه بوده است و گسل دیگر واقع در شهر اهواز که از مسیر سپیدار تا پل هفتم امتداد دارد نیز در سالهای قبل تکانهای به شهر وارد نموده و لیکن انرژی لازم برای بروز یک زلزله مخرب توسط این گسل ها فعلاً وجود نداشته و ممکن است تا دهها و صدها سال آینده نیز وجود نداشته باشد .

و همچنین شهرهای غربی و جنوبی مانند دشت آزادگان، خرمشهر، آبادان ، شادگان و ماهشهر را نیز خطر زلزله تهدید نمی کند .

لذا بر این اساس باید مسئولین امر ضمن توجه اساسی به بحث خطرات ناشی از زلزله در شهرهایی مانند ایذه، هفتگل، باغملک ، مسجد سلیمان و لالی برای جلوگیری از یک فاجعه انسانی ضمن تشکیل ستادهای بحران، توجه خاصی به مقاوم سازی و اقدام پیشگیرانه و بررسی شرایط پس از زلزله اقدامات خاصی بعمل آورند.