درس هایی از مدیریت بحران درحمله «ریزگردها» به زیرساخت های اقتصادی خوزستان

بحران مربوط به پدیده ریزگردها در بهمن ماه سال ۱۳۹۵ در خوزستان‌ در بين‌ بحرانهايي‌ که‌ تا کنون در کشور حادث گردیده در نوع‌ خود بي‌نظير و باعث ایجاد شرایط خاصی در شبکه‌های برق استان شد. پدیده مخرب ریزگردها هزینه های زیادی روی سیستم های اصلی برق استانی که قطب تولید نفت و گاز ایران است می گذارد. ما با تغییر اقلیم درکشور و منطقه روبه رو هستیم و سابقه حضور برق در خوزستان به بیش از چندین دهه می رسد این در حالیست که در سال های اخیر شاهد حوادثی در این بخش هستیم که هیچ طراحی و پیش بینی برای مقابله با آنها نشده است.

اين پديده بر زندگي چند ميليون نفر از ساكنان مهمترين قطب كشاورزي، صنعتي و نفتي كشور سايه افكنده و علاوه بر سخت كردن زندگي روزمره مردم، بسياري از فعاليت ها و پروژه هاي اقتصادي، توليدي و خدماتي را با مشكل روبرو كرده است. از میان صنایع مختلفی که مورد آسیب قرار می گیرند مطالعات تخصصی روی صنعت آب و برق استان خوزستان نشان داده است که ریزگردها، پستهای برق این استان را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. تعداد حوادث در سالهای 1387، 1388  به ترتیب از 783 به 1234 مورد رسیده است.

همچنین این پدیده شبکه های توزیع برق را دچار مشکلات جدی نموده است و قطعی ها و خاموشی های زیادی را بوجود آورده است که آمار آن از سال 1387 یعنی 194 مورد به 383 مورد در سال 1388 رسیده است (حبیبیان و جورابیان; 1390) [۲و۱]. 

     در تاریخ جمعه هشتم بهمن ماه ۱۳۹۵ در اثر ورود گرد و غبار با غلظت ۹ هزار و ۹۸۵ میکروگرم بر مترمکعب (بیش از ۶۶ برابر حد مجاز) همراه با وزش باد با سرعت ۶۰ کیلومتر در ساعت و بلافاصله بارش پراکنده و خفیف باران  بحران شروع می شود . سطح کل مقره ها و تجهیزات اعم از انتقال، فوق توزیع و توزیع مملو از گل و لای می شود و رنگ مقره ها از قهوه ای به خاکی رنگ تغییر می یابد. در تاریخ نهم بهمن ماه ۱۳۹۵ با ورود پدیده مه غلیظ و در یک اقدام پیشگیرانه کارکنان برق منطقه ای خوزستان ایستگاه های ۲۳۰ و ۴۰۰ کیلوولت تغذیه کننده برق کلانشهر اهواز را از مدار خارج کرده و به خاطر ضرورت جلوگیری از اتصال بر روی شبکه از ساعت های اولیه صبح تا ساعت ۱۷ اقدام به شستشوی تجهیزات خود می کنند . بامداد شنبه ۲۳ بهمن نیز به دلیل مه گرفتگی شدید و مرطوب شدن گل و لای بر روی تجهیزات، مجددا شاهد اتصالات بر روی خطوط انتقال و توزیع بودیم که این بار علاوه بر خطوط انتقال و توزیع نیروگاه های رامین، زرگان، آبادان، ماهشهر هم متاثر از این اشکالات شده و از مدار خارج شدند [۳].

در روز 29 بهمن ماه سال 93 در زمستان پس از چند روز گرد و خاك شديد، شاهد بارش باران بسيار محدود بوديم كه اين پديده باعث ايجاد خاموشي گسترده در اثر چسبندگي گل و لاي و ايجاد اتصال كوتاه بر روي تجهيزات شد و بيش از 280 بريكر شبكه توزيع و هشت ايستگاه فوق توزيع در كلانشهر اهواز از مدار خارج و موجب خاموشي گسترده شد. با اولين بارندگي و پس از چند روز گرد و خاك گسترده، شاهد بروز اتفاقات و اشكالات فراوان و بعضا آتش سوزي در بعضي از تاسيسات و خروجي هاي ايستگاه تغذيه شبكه توزيع برق بوديم[۴].این پدیده قبلا نیز ۲ سال پیش در آبدانان ایلام رخ داده بود است[۵]. 

با توجه به اینکه بحران ریزگردها ممکن است تا ۱۰ تا ۲۰ سال آینده ادامه داشته باشد، لازم است مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در استراتژی های توسعه ای خود مدیریت بحران و مدیریت ریسک را لحاظ ودر طراحی واحدهای تولیدی و فرآورشی تجدید نظر نماید. بعضی از راهکارهاي مورد نیاز به منظور کاهش اثرات ریزگردها بشرح زیر است: 

1- تهیه و تدوین دستورالعمل و استاندارد خاص براي سفارش تجهیزات منطبق با شرایط غبار و آلودگی ۲- تعیین کارگروه تحقیقاتی جهت انجام مطالعات اثرات تخریبی گرد و غبار بر روی پست های برق، تجهیزات، تاسیسات برقی و ابزاردقیقی در سطح مناطق نفت‌خیز جنوب ۳- تهیه و تدوین دستورالعمل و استاندارد خاصی برای ساخت تأسیسات فرآورشی باتوجه به اثرات تخریبی گرد و غبار ۴- استفاده از توربو دیزل ژنراتور برق توان بالا در واحدهای نمکزدایی در مواقع اضطراری که برق قطع شده است جهت جلوگیری از کاهش تولید. ۵- استفاده ازتوربین های گاز سوز جهت تولید برق در واحدهای تولیدی و فرآورشی نفت و گاز ۶- انجام تحقیقات منظم در دوره هاي زمانی ( حداکثر ۱ ساله) جهت تعیین روال اثرات تخریبی گرد و غباربر روی تجهیزات و تأسیسات ۷- ۷- انجام پوشش RTV براي مقره هاي چینی مربوط به ایزلاتورها ۸-  تعویض زنجیر مقره هاي خطوط در معرض آلودگی و رطوبت شدید با مقره هاي سیلیکونی ۹- تهیه تعدادي دستگاه ماشین مقره شو، جهت شستشوي مستمر خطوط و پستها ۱۰- ایجاد کارگروهی برای بررسی اینکه برق واحدهای تولیدی و فرآورشی نفت و گاز توسط انرژی های تجدید پذیر مانند نیروگاه بادی ویا نیروگاه خورشیدی تامین شود. 

۱-۴- عدم توجه به  نظرات نخبگان دانشگاهی در مورد بحران ریزگرد ها 

سوابق بحران نشان می دهد که پاسخ سئوال منفی است، زیرا در تاریخ  ۰۹ دی ۱۳۹۴  نخستين سمينار بررسي آثار مخرب ريزگردها بر تجهيزات شبكه برق و راهكارهاي كاهش تاثيرات آن[۴]، با حضور مديران و كارشناسان صنعت برق و الكترونيك انجمن مهندسين برق و الكترونيك خوزستان و کارشناسانی از مناطق نفت خيز جنوب در سالن آمفي تاتر دانشكده مهندسي دانشگاه شهيد چمران اهواز برگزارمی شود و راهکارهای کارشناسی و پیشنهاداتی در جهت كاهش اثرات مخرب ريزگردها بر تجهيزات شبكه برق ارائه می نمایند. ولی عدم توجه مدیریت کلان کشوربه این نظرات نخبگان و متخصصین این رشته ی فنی باعث غافلگیری و افزایش خسارات گردیده است.   

۲-۴- عدم آینده نگری و آمادگی در نگرش سنتی مدیران بحران 

نگرش سنتی به مدیریت بحران، براین باور است که مدیریت بحران یعنی فرو نشاندن آتش؛ به این معنی که مدیران بحران در انتظار خراب شدن امور می‌نشینند و پس از بروز ویرانی، سعی می‌کنند تا ضرر ناشی از خرابیها را محدود سازند. ولی به تازگی نگرش به‌این واژه عوض شده است. براساس معنای اخیر، همواره باید مجموعه‌ای از طرحها و برنامه‌های عملی برای مواجهه با تحولات احتمالی آینده در داخل سازمانها تنظیم شود و مدیران باید درباره اتفاقات احتمالی آینده بیندیشند و آمادگی رویارویی با وقایع پیش‌بینی نشده را کسب کنند؛ بنابراین، مدیریت بحران بر ضرورت پیش‌بینی منظم و کسب آمادگی برای رویارویی با آن دسته از مسائل داخلی و خارجی تاکید دارد که به طور جدی شهرت، سودآوری و یا حیات سازمان را تهدید می‌کنند. 

همانطور که قبلا ً توضیح دادیم با وجود اینکه مدیران شرکت توزیع نیروی برق خوزستان، خود درتاریخ  ۰۹ دی ۱۳۹۴  نخستين سمينار [۴] بررسي آثار مخرب ريزگردها بر تجهيزات شبكه برق  شرکت داشته و راهکارهای کارشناسی و پیشنهاداتی در جهت كاهش اثرات مخرب ريزگردها بر تجهيزات شبكه برق ارائه نموده اند، ولی غافلگیر شده و در زمان مرحله ی پس از بحران می گویند: تعداد دستگاه های شستشوی مقره در استان باید به 20 برسد این در حالیست که اکنون 2 دستگاه در استان موجود است و مجوز خرید چهار دستگاه مقره شور اخذ و دستور خرید 15 مقره شور نیز صادر شده است[۶]. و یا در جایی دیگر اظهار می دارند : تعداد زیادی از زنجیره ی مقره‌هایی که الان در سراسر کشور موجود است از جنس سرامیکی هستند که درجلسه ستاد بحران مقرر شد این مقره‌ها تعویض و تبدیل به نوعی از جنس پلاستیکی شوند که کارایی بیشتری در آب و هوای خوزستان دارند. مدیران ما درمرحله ی پس از بحران تاره به فکر این مسئله افتاده اند که باید مراکز مهم مانند دستگاه‌های اداری،‌ تصفیه‌خانه‌های آب، بیمارستان‌ها و صنایع مهم به دیزل ژنراتورهای اضطراری تجهیز شوند تا در مواقع این چنینی با قطع برق مواجه نشویم[۷] و یا پس از اینکه مردم خوزستان با بحران ریزگردها درگیر بحران بی آبی شده اند مسئولین به این فکر رسیده اند که باید تصفیه خانه های آب به سیستم برق اضطراری (دیزل ژنراتور) با ظرفیت 15 تا 40 مگاوات مجهز شوند[۸] 

۳-۴- عدم وجود پدافند غیر عامل و مدیریت ریسک در  مدیران 

مدیران و وزارت خانه هایی که مسئولت مدیریت این بحران رابه عهده داشتند باید مجموعه اقداماتی را انجام می دادند که به آنها، پدافند غیرعامل می گویند. این مجموعه اقدامات برای مقاوم سازی تجهیزات و تاسیسات کشور در برابر آسیب های عمدی و غیر عمدی است که باعث کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی و مراکز حیاتی کشور و کنترل و بازگرداندن سریع جامعه به شرایط عادی می گردد. بیشترین توجه به توان دفاعی کشور در موقع بحران به مراکز حیاتی مثل مراکز بیمارستانی، مراکز تولید موشکی، پالایشگاههای نفت و گاز، نیروگاه های هسته ای و غیره ، تاسیسات شریانی و زیرساخت ها می باشد. اما اکنون در مرحله ی پس از بحران به فکر تجهیز و مقاوم سازی ‌تصفیه‌خانه‌های آب، بیمارستان‌ها و صنایع مهم افتاده اند.  

اگر مدیران ما با مفهوم مدیریت ریسک آشنا بودند باید اقداماتی انجام می دادند که خسارات و اختلالات احتمالی را به حداقل می رساندند. مدیریت ریسک فرایندی[۹] با استفاده از عوامل اقتصادی اجتماعی و سیاسی جهت حداقل رساندن خسارات حوادث در جامعه است. اما مدیریت بحران با بکار گیری همه اجزای مدیریت بحران برای اجرای مدیریت ریسک است، بطوریکه شامل همه آسیب ها در سطوح ملی- دولتی و خصوصی و هماهنگ سازی آن جهت کاهش آسیب و بازسازی آن با استفاده از چهار مرحله مدیریت بحران(1-پیشگیری 2-آمادگی 3-مقابله 4-بازسازی)

تفاوت مدیریت بحران و مدیریت ریسک در آن است که در دوره بحران ، ریسک ها از قوه به فعل درآمده اند. از این رو وجود بحران در سازمان معرف شکست فرآیند مدیریت ریسک است"  (Booth , 1993) [۱۰و۱۱]. به همین دلیل است که مدیران ما در بحران ریزگردها چون نتوانستند قبل از بحران ریسک ها را شناسایی کنند، در جلوگیری از وسعت بحران و خسارات ناتوان شدند.  

۴-۴- عدم وجود برنامه ریزی و پیش بینی در مدیریت بحران ریزگردها

وزارت نیرو و شرکت توزیع نیروی برق خوزستان و دیگر مدیران سازمانهای درگیر با بحران، باید در مرحله ی قبل از بحران، برنامه‌هاي‌ دقيق‌ و موشکافانه‌اي‌ براي‌ رويارويي‌ با بحران و تخفيف‌ اثرات‌ سوء آن براي‌ خود تهيه‌ کرده باشند. در این برنامه ها پیش بینی و شناسایی بحران های بالقوه‌ بسیار ضروری است زیرا اینکار باعث می شود که در هنگام بروز بحران فرصتهاي‌ بهتري‌ براي‌ حل‌ موفقيت‌آميز آنها داشته باشند. ما در استان خوزستان بحران های زیادی از جمله جنگ تحمیلی و یا بحران سیلاب های تخریبی و طوفان های گرد و غبار داشته ایم. زماني‌ که‌ سازماني‌ در فکر آمادگي‌ براي‌ مقابله‌ با بحران است، در حقيقت‌ در نيمه‌ راه‌ برنامه‌ريزي‌ براي‌ مواقع‌ اضطراري‌ است. 

اگر مدیران ما برنامه ریزی و پیش بینی داشتند امروز لازم نبود تاره به فکر خرید دیزل ژنراتور و یا بسیج تجهیزات مقره شور و نیروی انسانی از سراسر کشور باشند. ما به مدیرانی خلاق‌ و مبتکرکه بتوانند شرايط‌ بالقوه‌ بحرانها را تصور و جزئيات‌ پيچيده‌ آن‌ را ترسيم‌ کنند، داریم . امروزه و در دنیای تغییرات ناگهانی و پیش بینی نشده، مدیریت بحران بخشی از تمام‌ برنامه‌هاي‌ استراتژيک‌ سازمانها شده است. بزرگترین اشتباه مدیران یک سازمان اینست که تصور کند سازمان او مصون از بحران است.

 بنابراین مدیران و شرکتهای مستقر در استان خوزستان  و وزارت خانه های مربوطه به دلیل انتخاب استراتژی ها و سیاستهای مختلف خود در مقابل عواقب اجرای این سیاستها و بحرانهای حاصله، در مقابل اقشار مختلف مردم جوابگو و مسئول هستند. 

۵-۴- عدم ارتباطات‌ اثربخش‌ با عموم‌ مردم علت شکست در مقابله با بحران ها 

تجربیات مربوط به بحران های گذشته  ثابت کرده که علت شکست در مقابله با بحران ها نبود ارتباطات‌ اثربخش‌ با عموم‌ مردم، رسانه‌های مدنی و دولتي‌ است. تظاهرات اخیر درمقابل استانداری و خیابانهای شهر اهواز نشانگر اینست که آگاهی شهروندان و درک تلاشهای سازمانهای درگیر در بحران برای کاهش خسارات و خدمت رسانی به شهروندان، يک‌ جنبه‌ بسيار حياتي‌ در ترميم‌ خسارات‌ ناشي‌ از بحران ریزگردها ‌ است‌ که‌ اغلب‌ اهميت‌ آن‌ ناديده‌ گرفته‌ مي‌شود. آگاهي‌ شهروندان‌ و درک‌ تلاشهاي‌ خدمات‌ عمومي‌ به‌همان‌ اندازه‌ مهم‌ است‌ که‌ کيفيت‌ تلاش و نکته‌ اينجاست‌ که‌ اگر براي‌ مطلع‌کردن‌ مردم‌ کاري‌ نکنيد، آنها از تلاشهايتان‌ آگاه‌ نخواهند شد. یکی دیگر از عواملی که باعث شکست درمقابله‌ با يک‌ بحران‌ می شود، عدم‌ کنترل‌ اوضاع‌ توسط‌ مسئولان‌ است زيرا از يکسو هيچ‌ تلاشي‌ انجام‌ نشده‌ بود که دریابند با قطع برق با بحران دیگری که مثل بحران کمبود آب شرب است، روبرو می شوند و باید با دیزل ژنراتور خسارات بحران را کاهش دهند و یا با استقرار یک دیزل ژنراتوردر مراکز مخابراتی جان بیمارانی را که نیاز به ارتباط با ارژانس دارند را برآورده نمایندو باعث تشدید بحران شدند .   

نتایج حاصل از بحث وبررسی در مورد مدیریت بحران درحمله «ریزگردها» به زیرساخت های اقتصادی خوزستان بشرح زیر است: 

۱- ریزگردها، پستهای برق استان خوزستان را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. ۲- بارندگي بسيار كم و رطوبت هوا پس از گرد و غبار، موجب تشكيل گل و لاي چسبنده بر روي تجهيزات شبكه واتصال كوتاه مقره ها و تجهيزات عايقي در شبكه هاي توزيع و ايستگاههاي فوق توزيع و انتقال گشته كه باعث خاموشي گسترده فيدرها مي شود. ۳- با توجه به اینکه بحران ریزگردها ممکن است تا ۱۰ تا ۲۰ سال آینده ادامه داشته باشد، لازم است مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در استراتژی های توسعه ای خود مدیریت بحران و مدیریت ریسک را لحاظ ودر طراحی واحدهای تولیدی و فرآورشی تجدید نظر نماید.

 ۴- سوابق بحران عدم توجه به نظرات نخبگان دانشگاهی در مورد بحران ریزگرد ها و عدم توجه مدیریت کلان کشور به نظرات نخبگان و متخصصین این رشته ی فنی را نشان میدهد که این امرباعث غافلگیری و افزایش خسارات گردیده است.

۵- در چرخه ی بحران مرحله ی قبل از وقوع بحران و در فرآیند مدیریت بحران، مراحل پیشگیری و آمادگی مهمترین ارکان بوده و سطح آسیب پذیری را به شدت کاهش داده و میزان خسارات و ضرر و زیان را به حداقل می رساند.

۶- ضعف برنامه ریزی و عدم توجه مدیریت کلان کشور به این  پدیده ی نوظهور به عنوان یک مشکل ملی و صرفا یک معضل یا مشکل منطقه ای نمود بیشتری یافته و هر روز بر گستره ی آن افزوده می شود.

 ۷- عدم وجود پدافند غیر عامل و مدیریت ریسک در مدیران محلی و وزارت خانه هایی که مسئولت مدیریت این بحران رابه عهده داشتند .

 ۸- مقاوم سازی تجهیزات و تاسیسات کشور در برابر آسیب های عمدی و غیر عمدی که باعث کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی و مراکز حیاتی کشور و کنترل و بازگرداندن سریع جامعه به شرایط عادی می گردد انجام نشده است.

 ۹- عدم آشنایی مدیران و وزارت خانه های مسئول با مفهوم مدیریت ریسک جهت انجام اقداماتی که خسارات و اختلالات احتمالی را به حداقل می رساند.

 ۱۰- عدم آینده نگری و آمادگی در نگرش سنتی مدیران بحران و غافلگیر ی در مرحله ی پس از بحران ۱۱- مدیران ما در بحران ریزگردها چون نتوانستند قبل از بحران ریسک ها را شناسایی کنند، در جلوگیری از وسعت بحران و خسارات ناتوان شدند.

 ۱۲- عدم وجود برنامه ریزی و پیش بینی در مدیریت بحران ریزگردها در وزارت نیرو و شرکت توزیع نیروی برق خوزستان و دیگر مدیران سازمانهای درگیر با بحران بدلیل اینکه این مدیران با وجود سابقه بحران غافلگیر شدند. ۱۳- عدم ارتباطات‌ اثربخش‌ با عموم‌ مردم علت شکست در مقابله با بحران اخیراست. ۱۴- عدم‌ کنترل‌ اوضاع‌ توسط‌ مسئولان‌  باعث شکست درمقابله‌ با بحران‌ می شود. 

محمود توکلی زاده

 فوق لیسانس مهندسی صنایع - کارشناس ارشد برنامه ریزی پروژه های نفت وگاز

سرپرست اجرایی پروژه احداث ایستگاه جمع آوری و تزریق گاز لب سفید

مدیریت مهندسی و ساختمان- شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب